اشتراک منافع در روابط جدید آمریکا و عربستان

رضا همت‌یار در روزنامه شرق نوشت: سرشت عملکرد کشورها برخاسته از شرایط داخلی آنها و ویژگی‌های حاکم بر تعامل بین کشورهاست. حضور هم‌زمان این دو وضعیت، شکل‌دهنده ذات رفتار بازیگران بدون توجه به هرگونه تمایزات فرهنگی، جغرافیایی و سیاسی آنان است.

عربستان‌سعودی که به‌سبب ویژگی‌های استراتژیک خود در زمینه اقتصادی و سیاسی اهمیت فزاینده‌ای دارد، نیز از این دو وضعیت متأثر است و رفتارهای ریاض در مواجهه با این شرایط دوگانه شکل می‌گیرد. از نظر اقتصادی، این کشور نقشی اساسی و کلیدی در حیات اقتصادی کشورهای غربی دارد. تنها کشوری که ظرفیت تولیدی مشابه و حتی بالاتری از عربستان دارد، کشور روسیه است که به‌دلیل ذخایر وسیع انرژی می‌تواند بیشتر از عربستان تولید کند که این اقدام یک‌بار در اواخر دهه ١٩٨٠ اتفاق افتاد، اما به‌علت هزینه کمتر تولید در کشور عربستان و هزینه‌های فراوان تولید در روسیه و همچنین به‌سبب موقعیت جغرافیایی و شرایط تولید، ریاض همچنان موقعیت ویژه خود را حفظ کرده است.

از سوی دیگر، ایالات متحده در استراتژی کلان خود، عربستان را نه‌تنها از نقطه‌نظر اقتصادی یک وزنه مهم محسوب می‌کند، بلکه از نظر امنیتی هم به آن اعتبار زیادی در خاورمیانه اعطا می‌کند؛ نگاه امنیتی- اقتصادی واشنگتن به ریاض از این جهت مهم است که از منظر کاخ سفید، ثبات سیاسی در ‌ریاض یکی از ارکان اصلی برای قدرت‌های هژمون جهان است؛ ازهمین‌رو، آمریکا درصدد شکل‌دادن به ماهیت ساختار امنیتی حاکم بر جهان است. آمریکا باید به‌دلیل نقش استراتژیک عربستان، برای تداوم ماندگاری رهبران و حفظ ساختار قدرت در این کشور بکوشد و برای جلوگیری از بر‌هم‌خوردن نظام سیاسی حاکم ریاض که تکیه بر مرکزیت اسلام دارد، تلاش کند.

عملیات سپر صحرا و توفان صحرا هرچند در ظاهر به‌منظور بیرون‌‌راندن نیروهای عراقی از کویت شکل گرفت، اما درواقع این عملیات‌ها با هدف عدم کنترل صدام بر خاندان سعودی انجام شد و این به‌خوبی نشان می‌دهد که عربستان در ارزیابی‌های آمریکا چنان اهمیتی دارد که ایالات متحده از هرگونه اقدامی، حتی اقدام نظامی ٩‌ هزار مایل دورتر از سرزمین خود، ابایی ندارد و حاضر به تقبل تمامی هزینه‌های مادی و معنوی آن است.

اجازه حضور نزدیک به نیم‌میلیون سرباز آمریکایی در خاک عربستان برای اولین‌بار در طول تاریخ، تلاش برای تعدیل سیاست کشورهای عربی و رهبران فلسطینی در برخورد با اسرائیل (نزدیک‌ترین متحد آمریکا) در خلیج‌فارس و جلوگیری از ورود بازرسان سازمان اوپک برای افزایش قیمت نفت، خود نشانگر این واقعیت است که رهبران عربستان به‌خوبی از وابستگی اقتصاد آمریکا به این کشور آگاهند. این به آن معناست که عربستان باید نیازهای امنیتی آمریکا را درک کند و ضرورت‌های اقتصادی این کشور را بشناسد.

از دیگر سو، آمریکا نیز باید به ملاحظات داخلی رهبران ‌سعودی و قیود داخلی خاندان سلطنتی حاکم بر این کشور توجه وافر داشته باشد. این موارد به‌خوبی بیانگر پیچیدگی روابط آمریکا و عربستان و ماهیت سیال آن است و تا حدود بسیاری روشن می‌کند که تصمیم‌گیرندگان آمریکایی چرا کمترین فشار را به عربستان در مقایسه با دیگر کشورهای دوست خود، برای حرکت به‌سوی مدرنیته وارد می‌کنند. همچنین از سوی دیگر آشکار می‌کند که چرا رهبران حاکم بر قبله‌گاه مسلمانان به همسایگان خود بیشترین فشار را وارد می‌کنند که تندروی‌های اعراب به اتخاذ سیاست‌ها علیه اسرائیل منجر نشود. به‌این‌ترتیب به‌علت این جمع اضداد است که حفظ ثبات سیاسی در عربستان ضرورتی اساسی برای آمریکاست.

هرچند که آمریکا، امروزه بنیادگرایی اسلامی را دشمن اصلی ارزش‌های غربی و سیاست‌های امنیتی و نظامی خود در خاورمیانه می‌داند، اما تداوم بنیادگرایی حاکم بر عربستان را که برخاسته از درک متقابل رهبران سعودی و رهبری مذهبی این کشور است، منطبق با منافع استراتژیک خود در منطقه می‌یابد. به همین دلیل رهبران سعودی با صلاحدید آمریکا و تجارب ملموس در منطقه که منجر به تلاطم شدید سیاسی و اجتماعی در دهه ١٩٨٠ شد، به سیاست‌های کنونی خاندان آل‌سعود که از زمان فیصل شکل گرفته، ادامه می‌دهند و توانسته‌اند از تزلزل ساختار قدرت جلوگیری کنند. ملاحظات امنیتی و اقتصادی آمریکا برای بقای حاکمان سعودی سبب شده که رهبران این دو کشور در بطن تجارب تاریخی در منطقه، همچنان تمامی سیاست‌ها و خط‌مشی‌های خود را بر اساس حفظ تداوم سیاست داخلی ریاض تدوین کنند.

در نتیجه پادشاه در عربستان هیچ‌گاه با مشکل روبه‌رو نشده است، چراکه واشنگتن سیاست انتقاد از حقوق‌بشر در عربستان را در راستای منافع خود نمی‌بیند و رهبران عربستان سیاست مبارزه با فرایند دموکراسی را موافق منافع خود می‌دانند. ازاین‌رو هم‌پوشی کشور سمبل مدرنیته و کشور تجلی سنت‌های غیرپویا سبب شده که ثبات سیاسی در بطن هزینه دموکراسی و ارزش‌های انسانی در عربستان شکل بگیرد و تداوم یابد تا الزامات قدرت آمریکا و منافع استراتژیک این کشور همچنان دست‌نخورده باقی بماند.