کتاب گوی و چوگان؛ تاریخ فاخر ایران

هفته نامه صدا: توجه به مفاخر فرهنگی و مراتب و مواضع تاریخی کشور، چیزی کمتر از توجه میدان های نفتی ندارد. اگر برداشت از ذخائر زیرزمینی کمک به آبادانی کشور می کند، بهره بردن از ظرفیت های بزرگ فرهنگی و تاریخی کشور، ضریب نفوذ نام ایران زمین را در جهان معاصر بالا برد.

البته این روزها که در سایه تجاهل برخی نهادهای دولتی و یا تغافل گروه ها و اجتماعات مدنی شاهد کم اثر و کم رنگ شدن نفوذ ایران کنونی در مرزهای ایران بزرگ فرهنگی هستیم، جبهه پیکار تمام عیاری پیش روی وطن دوستان و پاسداران هویت ملی گشوده شده است. البته ابزار این جنگ و پیکار، تفنگ نیست، بلکه فرهنگ است.

در این پیکار فرهنگی هر جبهه ای که اندیشه و ادب را سلاح رویارویی قرار دهد، پیروز میدان است. متاسفانه غفلت مردم و مسئولان در بسیاری از این نبردها باعث شکست ایران شده است. نمونه از این دست شکست ها را می توان در مواجهه با جمهوری گویا آذربایجان مثال آورد. این کشور نوجوان که زمانی نه چندان دور جزء خاک ایران بود، در دولت دهم و در سایه بی توجهی ارکان دولت به میراث فرهنگ و ملی کشور، نه تنها نظامی گنجه ای را شاعر آذربایجانی نامید، بلکه ورزش چوگان را به نام خود در منابع و مصادر جهانی ثبت کرد. اگرچه ایستادگی در برابر اینگونه چپاول ها، عزم و جهدی ملی می طلبد، اما از تلاش فردی نخبگان و فرهیختگانی وطن دوست نیز نباید غفلت کرد.

یکی از این تلاش های فردی را رضا ابراهیمی نژاد درباره ورزش چوگان طی ده سال پزوهش و مطالعه به انجام رسانیده است. چوگان از بازی- ورزش های کهن ایرانی است که امروزه به ورزشی جهانی تبدیل شده است. اگرچه امروزه این رشته به دلیل رواج در میان پادشاهان و بزرگان به بازی شاهان ایرانی معروف است، اما تاثیری دیرپا در فرهنگ و تمدن ایرانی داشته است. این بازی در ابتدا عنوانی نظامی و جنگی داشت و سوارکاران ایرانی در آن استعداد اسب های خود را به نمایش می گذاشتند.

ورزش چوگان امروزی از بازی چوگان ایرانی منشا گرفته است. در کتابی که قصد معرفی آن داریم چوگان در مسیری آغشته از هنر و ادب و رقص و خون و جنگ و عشق و ورزش به تصویر کشیده شده است. تصویری که ایران را به عنوان مهم ترین و غنی ترین تمدن خاورمیانه به ذهن متبادر می کند.

گستره تاریخی و فرهنگی

«گوی و چوگان» عنوان کتاب فاخری است که در وهله نخست بسیار تخصصی و با مخاطب محدود تصور می شود. اما کافی است این کتاب 600 صفحه ای انتشارات کتابسرا را تورق کنید تا متوجه شوید که کتاب نه تنها تخصصی و محدود به گوی و چوگانانیست، بکله از جامعیت و مهم تر از آن زیبایی برخوردار است که می تواند به عنوان سفیر ایران فرهنگی در مراودات بیروی ایفای نقش کند. اما چرا کتاب فاخر گوی و چوگان در عداد آثار تاریخ فکر ایران زمین قرار دارد؟ اگر به عنوان فرعی کتاب توجه کنیم تا حدودی پاسخ خود را می گیریم: «گوی و چوگان؛ در گستره تاریخ، فرهنگ و هنر ایران» کتاب با این عنوان فرعی سعی دارد تا شمه ای از آنچه درون خود دارد، عیان کند. اما آیا می توان با بیرون کشیدن یک گوهر های یک دریای بی کران، عظمت دریا را نشان داد؟

اگرچه با مطمح نظر قرار دادن گوی و چوگان به عنوان یکی از دیرپاترین عناصر فرهنگی و ملی ایران ز مین، نمی توان وجوه منوع تمدن ایرانی اسلامی را خاطرنشان ساخت، اما کتابی که قصد معرفی آن را داریم با تلفیق دو مولفه جامعیت و زیبایی مساعی آن را دارد تا ضمن خط شکنی در زمینه تولید آثار فاخر، بتواند با محوریت تصویر، محتوا ار نیز منتقل کند. ابراهیمی نژاد برای این مهم و نشان دادن توامان عظمت و زیبایی ایران، حرکت از جزء به کل را برگزیده است.

حرکت از جزء به کل

کتابی که رضا ابراهیمی نژاد تالیف و تصنیف کرده است، نمونه تقریبا موفقی از حرکت از جزء به کل است. به عبارت بهتر پژوهشگر با انتخاب گوی و چوگان به عنوان یک عنصر تاریخ و فرهنگ و تمدن ایرانی، رد پای آن را در شعر و ادب و هنر و نقاشی پیگیری می کند و بازتابش های آن را با ثبت و ضبط تصاویر فوق العاده نشان می دهد. این کار را می توان به مثابه یک الگو در نظر گرفت و برای دیگر اجزاء تمدن ایرانی نیز به کار بست.

کافی است به برخی عناوین کتاب نظر بیندازید تا نحوه پردازش پژوهشگر را در مورد چوگان به عنوان یک امر جزیی و بسط آن در ایران به مثابه یک کل دربیاید. علاوه بر آن شما در این کتاب می توانید درباره اسب های ایرانی به عنوان اجزاء انفکاک ناپذیر بازی چوگان اطلاعات فراوانی به دست آورید. به جز آن می توانید درباره ساختار پهلوانی و معطوف به تربیت بدنی دیوان های شعرای ایرانی کسب اطلاع کنید. بیشتر از آن می توانید از جزییات مسابقات مهم بین المللی چوگان که در دوره پهلوی در ایران برگزار شدهاست با تصویر و عکس های کم نظیر مطلع شوید.

ساختار کتاب

کتاب که چاپ اولش زمستان 95 منتشر شده است 17 بخش دارد که در قالب این بخش ها با استفاده از متن و تصویر به معرفی این ورزش باستانی و تاریخی در ایران پرداخته و مولف کتاب در آن ورزش چوگان را در دوره های مختلف تاریخی بررسی کرده و نقش و جایگاه این ورزش مهم را د ردوره های مختلف تاریخی ایران و قرون گوناگون ارزیابی و تشریح کرده است.

رضا ابراهیمی نژاد در بخش اول این کتاب به بررسی تاریخی چوگان در امپراتوری هخامنشی پرداخته و در ادامه در بخش های مختلف این ورزش را در دوران مختلف تاریخی مانند اشکانیان، ساسانیان، دوران اسلامی، دوره غزنوی، سلجوقی و ایلخانی، دوره تیموریان و صفویه مورد بررسی قرار داده است.

به عنوان مثال در بخش هخامنشیان عکس ها، شرح ها و مطالبی با محوریت «تاریخچه امپراتوری هخامنشی»، «آموزش چوگان در دوره هخامنشی»، «چوگان بازی به جای چنگ»، «پیشنهاد داریوش سوم به اسکندر مقدونی»، «آموزش و پرورش در ایران دوره هخامنشی» و «پارسیان از دیدگاه یونانیان» پردازش شده است.

در بخش اشکانیان نیز «تاریخچه امپراتوری اشکانی»، «پایه ستون های اشکانی با نقش چوب های چوگان و مجسمه سوارکاری» و «سکه های نقره تعدادی از پادشاهان اشکانی» از بخش های مطمح نظر قرار گرفته شده است. در قسمت مربوط به امپراتوری ساسانیان شرح نوشته و تصویر نوشته هایی در ارتباط با «تاریخچه امپراتوری سامانی»، «کارنامه اردشیر بابکان»، «گزیده متن پهولی کارنامه اردشیر بابکان» ، «ادبیات پهلوی در رسانه های کوچک تعلیمی»، «خسرو قبادان و گزیده رساله او»، «آیین نامه ها در دوره ساسانی بخشی از کتاب آیین نامک» و «تاجگیری بهرام اول ساسانی تنگه چوگان، کازرون» و البته با مرکزیت چوگان پردازش شده است.

پرمبرهن است که چوگان بعد از حمله اعراب نیز در ایران تداوم یافت و حتی در دوره پادشاهان شیعه نضج زیادی گرفت. چه اینکه چوگان در دوره صفویه به شکوفایی رسید، به همین خاطر بخش زیادی از کتاب به دوران صفویان اختصاص دارد. اسناد تاریخی نشان داده اند که شاه عباس چوگان باز بوده است و حتی پیش از اینکه به اصفهان بیاید در قزوین که پایتخت ایران بوده چوگان بازی می کرده است.

همچنین میدان نقش جهان اصفهان برای چوگان بازی بنا نهاده شده بود. بررسی چوگان در شاهکارهای نگارگری ایران در دوره صفویه، چوگان در صنایع دستی، چوگان در شعر پارسی و چوگان در شاهنامه فردوسی از دیگر بخش های این کتاب فاخر است. البته پیش از فردوسی، رودکی نیز به چوگان پرداخته است.

اصولا رودکی نخستین شاعری است که پس از اسلام از چوگان صحبت می کند و فردوسی نیز فراوان از آن نام می برد. فردوسی قصه چوگان بازی سیاوش و افراسیاب را به نظم در می آورد و در جای دیگری می گوید: «همه کودکان را میدان فرست/ به بازیدن گوی و چوگان فرست» سعدی، حافظ، ناصرخسرو و مولانا هم به چوگان اشاره کرده اند.

اشاره ای که به هنرمندی هرچه تمام تر در کتاب گوی و چوگان مورد بررسی قرار گرفته است. نویسنده کتاب گوی و چوگان مورد بررسی قرار گرفته است. نویسنده کتاب «گوی و چوگان در گستره تاریخ، فرهنگ و هنر ایران» همچنین در ادامه این کتاب و در بخش دیگری به بررسی موسیقی چوگان (ترکیب ها، اصطلاحات استعاری و ضرب المثل های چوگان) پرداخته است.

در این کتاب چوگان دردوره قاجار، دوره پهلوی اول و دوم و دوره معاصر نیز پژوهش شده است. گفت و گو با اعضای فدراسیون جهانی چوگان و استادان تاریخ و هنر ایران، بررسی چوگان در نقاشی های معاصر، اسب در تاریخ و فرهنگ ایران و...از بخش های دیگر این کتاب است که به معرفی ورزش چوگان به عنوان یکی از اصیل ترین و قدیمی ترین ورزش های ایرانی می پردازد. بخش عمده این پژوهش ۱۰ ساله به روش کتابخانه ای و میدانی انجام شده و نویسنده کتاب در حد امکان به شهرها و روستاهای مختلف ایران سفر کرده که اطلاعات و تصاویر به دست آمده از این سفرها کمک بزرگی به کشف برخی از حقایق پنهان درباره این ورزش می کند.

براساس اسناد و مدارک تاریخی، بازی چوگان در ایران قدمتی چندهزار ساله دارد و در طول تاریخ بدون توقف در میان مردم رواج داشته است و آن چنان با تاریخ و فرهنگ و هنر و ادبیات این سرزمین آمیخته که جزیی از هویت ایرانیان به حساب می آید.

صدها سند مهم تاریخی از بازی چوگان در دوره های مختلف تاریخی به جا مانده است که برای مثال، می توان به مهرهای یافته شده مربوط به دو هزار تا سه هزار سال پیش از میلاد با نقش گوی و چوگان و انجام این بازی در کهن ترین ادیان و آیین های دینی همچون آیین مهرپرستی و دین زرتشتی و گسترش آن در دوره امپراتوری هخامنشی و ساسانی و ادامه آن تا دوره معاصر اشاره کرد که پشتوانه تاریخ طولانی این بازی ورزشی را در فلات پهناور ایران زمین بیان می کند.

رنگ در رنگ، نقش در نقش

کتاب «گوی و چوگان در گستره تاریخ، فرهنگ و هنر ایران» مشحون از تصاویر زیبا و نقاشی های گرانبها و عکس های نوستالوژیک است. از تصاویر مربوط به میدان نقش جهان، چوگان بازان و شاه عباس و فضای اصفهان زمان صفوی گرفته تا تصاویر مربوط به باشگاه جلالیه و چوگان بازان شاهنشاهی و محمدرضا شاه و فضای تهران دوره پهلوی در این کتاب قابل رویت است. حتی تصویری در کتاب وجود دارد که نسل اول سربازان در دوره پهلوی اول را نشان می دهد با لباس های مخصوص شان به ردیف بر روی اسب نشسته اند و چوگان به دست، به میدان می روند.

عکاس، آنقدر ماهرانه حالات آنها را در این عکس آورده است که گویی شخصیت های درون عکس با تو صحبت می کنند. بسیار فراتر از آن در این کتاب بازی چوگان را در هر دوره ای از زمان می توان جست و جو کرد. از تابلوهای مربوط به مهرهای مفرغی سوارکاران درحال چوگان بازی مربوط به دوران اشکانیان و ساسانیان و تصاویر مربوط به چوگان بازی شاهان صفوی گرفته تا زمان پهلوی و معاصر که هشتاد و سومین دوره مسابقات فدراسیون چوگان در تهران در معرض دید قرار دارد.

تصاویر مدال ها، نشان ها و سکه های مناسبتی در دوره پهلوی دوم که تصویر بازی چوگان بر روی آنها حک شده بود به چشم می خورد. همچنین وجود شانزده تمبر با نقش چوگان بازی به مناسبت بازی های المپیاد رم در سال های 1960 م و المپیک مونیخ سال 1972 م از دیگر اسنادی بودند که بازدیدکنندگان با دیدن آن ها واقعا در می ماندند از وجود چنین آثار باارزشی در شهرمان. اینکه روزگاری سکه هایی در ضرابخانه اصفهان ضرب می شده اما امروز دیگر همه اینها به تاریخ پیوسته اند و نام و نشان آنها را تنها می توان در موزه ها یافت.

به نظر می رسد که کتاب حاضر توانسته است بخش مهمی از پشتوانه غنی فرهنگی، تاریخی و هنری ورزش چوگان و تاثیر آن در تمدن ایران را با یک زیباشناسی قابل ستایش به نمایش بگذارد. این نمایش زیبا را نباید فرو گذاشت. همان گونه کار دفاع از ایران را نباید فروگذاشت.