ناکارآمدی شهرداری در ایجاد فضای سبز

روزنامه آرمان- زهرا سلیمانی:‌ فصل بهار با طراوت وصف‌ناپذیرش چشم هر بیننده‌ای را به زیبایی‌هایش جلب می‌کند. با تردد در خیابان‌های تهران چشممان به فضای سبز، چمن کاری‌ها و لاله‌های زیبای این شهر می‌افتد.

این مناظر در جذابیت شهر تاثیر دو چندان داشته است. حال این قضیه مطرح می‌شود که در کلانشهر کم آبی همچون تهران چه نوع گل و گیاهی متناسب با شرایط محیط‌زیست آن باید کاشته شود؟ این در حالی است که در برخی مناطق تهران در میزان سرانه فضای سبز نه تنها در مقایسه با استانداردهای جهانی بلکه در مقایسه با دیگر مناطق سرسبز و برخوردار کمبودهای قابل ملاحظه‌ای وجود دارد. کارشناسان حوزه محیط‌زیست نیز بارها نسبت به هدر رفت آب با چمن کاری و تاثیرگذاری اندک آن بر اکوسیستم و آلودگی هوا هشدار داده‌اند. در اصل گل‌کاری و چمن‌کاری‌های غیر اصولی برای شهرداری و مردم تبعات منفی فراوان به دنبال دارد.

چمن‌کاری به علت هزینه گران و نیاز آبی‌ فراوان به هیچ‌ عنوان برای تهران مناسب نیست، بنابراین حذف و کاهش کاشت چمن چندین سال است در دستور کار مسئولان مربوطه قرار گرفته است. در این وضعیت باید کشت گیاهان پوششی و گیاهانی که نیاز کمتری به مصرف آب دارند از جمله درختان با گونه‌های گیاهی مقاوم، سازگار و ماندگار با شرایط اقلیمی شهر تهران در دستور کار سازمان‌های مربوطه قرار گیرد.

پیش از این در برخی مناطق پهناور تهران همچون مناطق چهار و پنج برای سبز نشان دادن منطقه اقدام به چمن‌ کاری شده بود. شهرداران این مناطق مدعی بودند فضای جدیدی به چمن ‌کاری اختصاص نیافته و تنها چمن‌کاری‌های گذشته باز پیرایی شده است. همچنان طرفداران چمن کاری برای زیباسازی فضای سبز شهر به‌ سهولت بخشنامه‌ها را دور می‌زنند و همین اقدام می‌تواند برای محیط‌زیست کلانشهرها تبعات جبران‌ناپذیر فراوانی به دنبال داشته باشد.

چمن‌کاری و گل‌کاری غیراصولی، خیانت به محیط‌زیست

در شرایط کنونی در اصل چمن‌کاری خیانت است و به روند گرم شدن زمین کمک می‌کند. تحقیقات علمی ثابت کرده چمن‌هایی که در پارک‌ها و فضای سبز شهری کاشته می‌شود در شرایط کم ‌آبی و در مجاورت نور خورشید می‌تواند سرطان‌زا و اشاعه‌‌دهنده بیماری باشند. همچنین برخی شهرداری‌ها به جای چمن کاری به گل ‌کاری روی می‌آورند. گل‌کاری دو برابر چمن‌کاری آب‌بـر است و هزینه بیشتری دارد. با این تفاسیر در آینده نزدیک فضای سبز تهران با بحران مواجه می‌شود، چون در سال‌های گذشته مدیریت شهری بر اساس زمینی که در اختیار داشت فضای سبز ایجاد کرده یا آنکه به کاشت درختان در سطح شهر پرداخته است.

این در حالی است که باید بر اساس منابع آبی در اختیار شهر فضای سبز ایجاد کرد. هم اکنون درختکاری بی‌رویه و برداشت از آب‌های زیر زمینی به نشست زمین در برخی نقاط شهری منجر شده و ادامه این روند می‌تواند لطمات جبران‌‌ناپذیری به محیط‌زیست تهران وارد کند. رویکرد مناطق برای احداث فضای سبز باید بر اساس میزان اثر بخشی پارک‌ها باشد و ضرورتی برای احداث فضای سبز در جوار اتوبان‌ها که مردم هیچ‌استفاده‌ای از آنها نمی‌کنند، وجود ندارد. این در حالی است که اگر مدیریت شهری هم‌ اکنون منابع آب فعلی را حفظ نکند، ۱۰ سال بعد هم نمی‌تواند در نگهداری فضای سبز تهران اقدام مناسبی انجام داد. در آن وضعیت بخشی از درختان تهران خشک و بخش دیگری از شهر سبز نگه داشته می‌شود. در کشور چندین سال است که گیاهان بومی رشد کرده و با اقلیم آن سازگار شده ‌اند، بنابراین بهترین گونه برای استفاده هستند و می‌توان از تنوع گیاهی مختلف با فرم‌های رویشی گوناگون آنها همچون علفی، درختچه‌ای و درختی بهره برد. درضمن جای واردات گیاهان خارجی می‌توان از گیاهان بومی استفاده کرد.

افزایش سرانه فضای سبز در پایتخت ۸/۱۵مترمربع

بر اساس اعلام سازمان پارک‌ها و فضای سبز شهرداری تهران ۳۶‌هزار هکتار فضای سبز در شهر تهران موجود است، اما با توجه به شرایط کنونی آلایندگی هوای پایتخت، مخاطرات زیست‌محیطی، تردد چهار‌میلیون وسیله نقلیه و همچنین وجود کارخانه‌های آلاینده در تهران باید فضای سبز را گسترش و سرانه فضای سبز را ارتقا داد. یکی از مباحثی که در سال‌های اخیر مورد توجه مدیریت شهری قرار گرفته است بحث عدالت فضایی و دسترسی به خدمات و امکانات رفاهی است. این مقوله در حالی بیان می‌شود که رشد بی رویه جمعیت مهاجرنشین در تهران سبب افزایش مشکلات و پيچيدگي‌ها در مادر شهرها شده است. از سوي ديگر روند توسعه شهري در دهه‌هاي اخير نيز منجر به ايجاد ناهماهنگي‌هايي در چگونگي استفاده از زمين‌هاي شهري و به عبارت دیگر عدم توازن جمعیت، عدم تعادل در پراکندگي تسهيلات و خدمات عمومي در سطح شهر شده است و همین عوامل برنامه‌ریزی مدیران و مسئولان شهری را در راستای توسعه پایدار با مشکل مواجه کرده است.

سرانه فضای سبز درون‌شهری پایتخت تنها با احتساب فضاهای سبز عمومی به ۸/۱۵ متر مربع رسیده است. این در حالی است که سرانه مطلوب برای فضای سبز شهری تا حد قابل توجهی به شرایط زیست بوم، ویژگی‌های اقلیمی و همچنین تراکم جمعیت و بافت مسکونی یک منطقه یا یک شهر بستگی دارد. با این همه، این سرانه در یک منطقه بیابانی، خشک و با محدودیت منابع آب می‌تواند با آنچه در یک منطقه معتدل و مرطوب وجود دارد متفاوت باشد. در ضمن استاندارد سرانه فضای سبز از نظر تاثیرات محیط‌زیستی با همین استاندارد از بعد شهرسازی متفاوت است. برای مثال وزارت مسکن و شهرسازی این مقدار را برای شهرهای ایران هفت تا ۱۲ متر مربع و طرح جامع شهر تهران این مقدار را ۱۰ متر مربع عنوان کرده است.

هم اکنون تهران دارای بیش از ۱۳‌هزار هکتار فضای سبز داخل محدوده شهری است و این محدوده شامل بوستان‌های درون‌شهری در ابعاد محله‌ای، ناحیه‌ای، منطقه‌ای و فرا منطقه‌ای، بوستان‌های جنگلی داخل محدوده، رفیوژها، میدان‌ها، لچکی‌ها، حواشی بزرگراه‌ها و درختان معابر است که با احتساب جمعیت فعلی تهران، سرانه فضای سبز داخل محدوده شهری ۸/۱۵ مترمربع است. بر اساس برنامه پنج‌ساله دوم شهرداری تهران باید تا پایان برنامه دوم سرانه فضای سبز شهری به ۴/۱۷ متر مربع افزایش یابد که در این میان سهم سرانه بوستان‌ها ۷/۶ متر مربع است.

کشت گیاهان سازگار با شرایط محیط باشد

یک کارشناس محیط‌زیست درباره وضعیت کشت و کار گیاهان در فضای شهری به «آرمان» می‌گوید: هر شهروند برای زندگی به سرانه ۲۵ متر مربع فضای سبز نیاز دارد. در این شرایط دستگاه‌های متولی به ویژه شهرداری‌ها موظف به ایجاد چنین فضایی برای شهروندان هستند. این در حالی است که هیچ‌یک از شهرهای کشور مطابق با سرانه استاندارد فضای سبز ندارند. هومان خاکپور می‌افزاید: برای توسعه فضای سبز محدودیت‌های فراوانی وجود دارد. هم اکنون اغلب شهرها در توسعه و نگهداری فضای سبز موجود با مشکلات ناشی از کمبود آب مواجه هستند. به گفته او در گذشته توسعه فضای سبز در شهرها بر مبنای شرایط پر بارش جوی بود، اما هم اکنون شاهد محدودیت‌های منابع آبی و افزایش جمعیت هستیم.

در آن دوران افراد بدون محدودیت در دستیابی به منابع آبی نوع گونه و فضای سبز را ایجاد می‌کردند. این کارشناس محیط‌زیست می‌افزاید: در فضاهای سبز شهری از گونه‌های درختی با مصرف منابع آب فراوان استفاده می‌شود. شهرداری‌ها با توجه به محدویت‌های منابع آب با مشکلات متعدد در زمینه نگهداری فضای سبز درختی و چمنی مواجه هستند. در این شرایط به‌دلیل محدویت آب امکان توسعه فضای سبز در شهرها وجود ندارد. او با بیان اینکه در شرایط کنونی می‌توان توسعه فضای شهری را بر اساس محدودیت‌های منابع آب طراحی کرد، می‌گوید: بر اساس وضعیت خشکسالی‌ها و کاهش منابع آب می‌توان چیدمان فضای سبز را از نو طراحی کرد. باید توسعه چمن به عنوان فضای سبز از برنامه‌ها حذف و توسعه فضای سبز درختی در اولویت قرار گیرد.

همچنین در توسعه فضای سبز درختی نیز می‌توان گونه‌های بومی و سازگار با هر منطقه را کشت کرد. در شرایط کنونی نمی‌توان کاشت یک گونه درختی را برای اغلب شهرهای کشور تجویز کرد، بلکه باید شرایط اکولوژیک هر شهر را مورد بررسی قرار داد و با نیاز آبی هر منطقه گونه‌های مربوطه را مطابق با زیست بوم شهری کشت کرد. در این وضعیت پوشش گیاهی در سال‌های نخست به استقرار منابع آبی نیاز داشته و بعد از گذشت مدتی توانایی تامین آب‌ به شکل طبیعی را دارد. به گفته او علاوه بر استفاده از گونه‌های جنگلی در پوشش گیاهی شهرها می‌توان از گونه‌های جذاب بر اساس شرایط اکولوژیکی هر منطقه استفاده کرد.

خاکپور درباره کاشت گل در شهرها می‌گوید: باید با تغییر الگوی کشت بتوان گل‌های مناسب هر منطقه را شناسایی کرد، چون بسیاری از گونه‌های طبیعی و درختچه‌ای در مناطق مختلف کشور وجود دارد که هم نسبت به گل‌های موجود در پارک‌ها طول عمر بیشتری دارند و هم سازگار با شرایط طبیعی مناطق هستند. همچنین به منابع آبی اندک نیاز دارند. به گفته او بحران آب در کشور به مرحله هشدار رسیده است و این امر در زمینه پوشش گیاهی مناطق باید در اولویت قرار گیرد. در واقع دیگر زنگ خطر کم آبی در کشور به صدا در آمده است.