طرح«انتقال آب با لوله به مزارع»، ناجی منطقه سیستان

ایران نوشت: طرح «انتقال آب با لوله به مزارع سیستان» که در شهرهای زابل، زهک، نیمروز، هامون وهیرمند درحال اجراست، طرحی است که یک سال واندی قبل «حسن روحانی»، رئیس جمهوری کشورمان در سومین سفر استانی خود میان مردم سیستان وبلوچستان از تصویب آن خبر داد که به قول مسئولان محلی، منجی منطقه شمال استان شده و زندگی را به منطقه‌ای که ۱۶ سال گرفتار خشکسالی بوده برمی‌گرداند، طرحی که به اعتقاد «رضا نجفی»، رئیس سازمان جهاد کشاورزی استان درخاورمیانه کم نظیراست و آب تضمین شده را در اختیار کشاورزان این خطه از استان قرار می‌دهد،اما برخی کارشناسان کشاورزی هم معتقدند، این طرح اشکالاتی دارد که اجرای آن تنها هزینه براست و به نفع بهره‌برداران آن نیست.

طرح ناجی منطقه سیستان

«رضا نجفی»؛ رئیس سازمان جهاد کشاورزی سیستان و بلوچستان در گفت‌و‌گو با «ایران» با تأکید براینکه طرح انتقال آب با لوله به مزارع سیستان از کم نظیرترین طرح‌های زیربنایی است که در این منطقه در حال اجراست، تصریح کرد: این طرح ناجی منطقه سیستان است و تا سال ۹۶ افتتاح می‌شود.

رئیس جهاد کشاورزی سیستان ‌وبلوچستان با بیان اینکه تمام اعتبار ۵۰۰ میلیون دلاری این طرح باتأیید رهبر معظم انقلاب پیش از شروع آن از سوی صندوق توسعه ملی ایران پرداخت شد، افزود: با اجرای این طرح در بدترین شرایط آبی، تأمین آب کشاورزی ۵۰ هزار کشاورز منطقه سیستان تضمین می‌شود. برای اجرای این طرح ۲۰ خط اصلی انتقال آب با ۷هزار کیلومتر لوله‌گذاری پیش‌بینی شده که تکمیل آن ۳ سال زمان می‌برد. این طرح سهم زیادی درکاهش تلفات آب در مسیر انتقال به مزارع دارد. هم‌اکنون ۵۷۰ دستگاه ماشین‌آلات سبک وسنگین در منطقه فعال هستند و برای ۲ هزار و ۳۰۰ نفر اشتغال ایجاد شده است.

این طرح از سال ۹۳ شروع شده و تاکنون ۳۲ درصد هم پیشرفت داشته است. پیش‌بینی می‌شود، تا پایان امسال آب برای آبیاری بیش از ۱۰ هزار هکتار از اراضی این منطقه تأمین شود.

نجفی با اشاره به اینکه باید میزان تلفات آب را در بستر رودخانه‌ها کاهش می‌دادیم، گفت: با اجرای این طرح، هدرروی آب را از ۷۵درصد به زیر ۵ درصد رساندیم. از طرفی هم ظرفیت مخازن آبی در منطقه شمال سیستان که این طرح درآن درحال اجراست، یک میلیارد و ۴۵۰ میلیون مترمکعب است که ۴۰۰ میلیون مترمکعب از این مقدار برای آبیاری کشاورزی این منطقه در نظر گرفته شده ونیز قرار شده ۸ هزار و ۶۵۰ مترمکعب آب در سال تحویل هر بهره‌بردار شود. میزان درآمد سالانه‌ای هم که برای بهره‌برداران این طرح پیش‌بینی شده درآمدی بین ۱۵ تا ۳۰ میلیون تومان درسال است.

رئیس جهاد کشاورزی سیستان ‌وبلوچستان درباره انتقال و توزیع آب مورد نیاز آبیاری مزارع در این طرح افزود: انتقال و توزیع آب با استفاده از خطوط لوله به قطر ۱۱۰ تا یک‌هزار و ۶۰۰ میلی‌متر طراحی شده تا این آب به روش کم‌فشار برای هر قطعه کشاورزی با مساحت متوسط یک تا ۲ هکتار طبق سهمیه آب قابل ثبت تحویل و توزیع ‌شود. وی درباره اینکه مبدأ ورود آب کشور ما از افغانستان است و این کشور سطح زیرکشت مزارع خود را در اطراف رودخانه هیرمند گسترش داده و همچنان نیز در حال گسترش آن است که این مسأله باعث کاهش میزان آب ورودی به کشور ما شده، اظهار داشت: طبق تفاهمنامه بین ایران و افغانستان، این کشور باید سالانه ۸۰۰ میلیون مترمکعب آب هیرمند را به ما بدهد بنابراین با اجرای این پروتکل سهمیه آب این طرح به طورکامل تأمین می‌شود، حتی اگر بارندگی در کشور کم باشد.

نجفی درباره نحوه تقسیم آب در این طرح برای بهره‌برداری که یک هکتار زمین دارد با بهره برداری که بالای ۵۰ هکتار اراضی دارد، گفت: در نشست‌هایی که با مشاوران و صاحبنظران کشاورزی داشتیم قرار شد، برای افرادی که اراضی آنها بین ۴ تا ۲۰ هکتار است، ۱.۸ هکتار آبرسانی داشته باشیم. برای بهره‌برداری هم که به‌عنوان مثال بالای ۵۰ هکتار اراضی دارد (البته تعدادشان شاید به ۴۰ تا ۵۰ نفر هم نرسد) کمیته‌ای تشکیل می‌دهیم تا تصمیم‌گیری شود که چند درصد آب باید برای آبیاری به آنهااختصاص داده شود.این مقام مسئول در سازمان جهاد کشاورزی استان درباره اینکه آیا آبیاری تحت فشار در منطقه جواب می‌دهد، گفت: آبیاری بارانی در منطقه جواب نمی‌دهد، اما ازآبیاری قطره‌ای درگلخانه‌ها به دلیل بسته بودن فضا می‌توان استفاده کرد.

البته از آبیاری قطره‌ای هم در فضای باز به طورآزمایشی استفاده کردیم و تا حدودی هم مثبت بوده، اما بیشتر به دنبال آبیاری زیرسطحی هستیم یعنی آبیاری قطره‌ای را زیرسطح زمین انجام دهیم تا از تبخیر سریع آن جلوگیری شود. نخستین فاز این طرح هم‌اکنون با بستن کنتور آب روی زمین‌های کشاورزی کلید خورده و آب را به بهره‌برداران تحویل دادیم. در برخی اراضی نیز محصولاتی مانند زعفران، گیاهان دارویی، سبزیجات برگی، گل محمدی و انگور یاقوتی را به این روش آبیاری کردیم و خوشبختانه جواب داده و کشاورزان نیز از آن استقبال کرده‌اند.

نجفی معتقد است: اگر این طرح اجرا نمی‌شد مهاجرت از منطقه شمال استان بیشتر می‌شد و سرمایه‌گذاران کمتری هم به این خطه از استان می‌آمدند. در واقع با اجرای این طرح به دنبال مهاجرپذیر شدن هستیم البته تاکنون با اجرای آن خیلی ازمهاجران شمال استان به شهرهای این منطقه برگشته اند. بطور حتم با پایان یافتن این طرح تا سال ۹۶ تمام روستاهای خالی از سکنه در شهرهای شمالی منطقه سیستان دوباره پر از سکنه و خانوار خواهند شد.

«سیستان»، گلستان نمی‌شود

اما دکتر«غلامرضا نوری»، عضوهیأت علمی دانشگاه سیستان وبلوچستان که از مخالفان اجرای این طرح است، در گفت‌و‌گو با«ایران» ازطرح آبیاری با لوله به اراضی کشاورزی دشت سیستان تحت عنوان طرح«۴۶ هزارهکتاری» یاد کرد وافزود: معتقدم با اجرای این طرح سیستان گلستان نخواهد شد زیرا درهر طرحی مطالعه علمی و به کارگیری نتایج آن اساس کاراست در حالی که این طرح از آن محروم است. انجام نمونه کوچک طرح جهت کنترل یافته‌ها براساس مدل‌های امروزه امری ضروری است که در این طرح رعایت نشده و وجود ندارد.وی پیش‌بینی نشدن تخصیص آب برای صیادان را از دیگر نقطه ضعف‌های این طرح عنوان کرد و یادآور شد: منبع تأمین‌کننده آب چون برون مرزی است قابل اعتماد نیست و نمونه جایگزین هم ندارد، لذا طرح تضمین پایداری را از دست خواهد داد.

همچنین با ضعیف شدن پوشش گیاهی اطراف انهار که در گذشته آبیاری می‌شدند، جولان باد و فرسایش بادی بیشتر خواهد شد.

هزینه کل طرح نسبت به نتایج آن توجیه اقتصادی ندارد

عضو هیأت علمی دانشگاه سیستان وبلوچستان با تأکید براینکه هزینه کل طرح نسبت به نتایج آن توجیه اقتصادی ندارد، یادآور شد: پراکندگی اراضی مالکین ضعف دیگر طرح است که چالش‌های جدی را به وجود خواهد آورد. اولویت دادن به بخش کشاورزی در سیستان بدون توجه به آمایش سرزمین و تهیه راهبردهای کلان توسعه منطقه صورت گرفته است. از سوی دیگر با اختصاص منابع به این بخش، از سایر جنبه‌های توسعه در منطقه سیستان (توسعه تجارت، ترانزیت، آموزش عالی و بهبود شرایط اکولوژیک) غفلت خواهد شد. نوری امکان نداشتن تأمین حقابه ۴۰۰ میلیون مترمکعبی را برای همه سال‌ها از دیگر نقاط ضعف این نوع آبیاری دانست و افزود: بنابراین تضمین کشت باغی منطقه و سرمایه‌گذاری مردم وجود ندارد. همچنین حقابه‌ای برای مسائل بیابان زدایی و محیط زیست درنظر گرفته نشده و سامانه آبیاری سیلابی که عمده آب منطقه را در سال‌های اخیر تأمین می‌کرده بدون متولی می‌ماند. عضو هیأت علمی دانشگاه سیستان وبلوچستان با تأکید بر اینکه این طرح اراضی کشاورزی را از میلیون‌ها تن رسوب حاصل خیز‌کننده خاک محروم می‌کند، خاطرنشان کرد: این طرح تحولی در نظام بهره‌برداری کشاورزی منطقه سیستان ایجاد نخواهد کرد چون اساساً وارد مزرعه نمی‌شود. میزان آب مورد نیاز تنها بر اساس نوع کشت برآورد شده و هیچ توجهی به خاک نشده و آب مورد نیاز برای آبشویی دیده نشده در صورتی که اصولاً باید برهمین اساس برآورد می‌شد.

خروجی‌ها براساس میزان آب تحویلی مورد نیاز کشت تنظیم نشده است

وی معتقد است، خروجی‌ها براساس میزان آب تحویلی مورد نیاز(نوع کشت) تنظیم نشده و هر جایی یک خروجی با حجم دلخواه تعبیه شده است. تعریفی از حقابه‌ها در این نظام کشاورزی وجود ندارد یعنی چون مردم هزینه نمی‌کنند همه خواهان تخصیص آب هستند و صرفه‌جویی صورت نخواهد گرفت.

در صورتی که در نظام موجود کسی که در فصل لایروبی قادر به تأمین نیروی کارگری نباشد بهره‌ای از کشت سال آتی نخواهد داشت. نوری با اشاره به اینکه متوسط هزینه هرهکتار ۴۰ میلیون تومان خواهد بود، اظهار داشت: در اجرای این طرح برای کسی که نیم هکتار زمین دارد ۲۰ میلیون تومان و برای کسی که ۱۰ هکتار زمین دارد ۴۰۰ میلیون تومان از بودجه عمومی هزینه می‌شود. مشاور راهبردی همچنین طرح مطالعات مستندی انجام نداده برای مثال با مطالعه ۳۰ روستا اطلاعات مالکیت به یک هزار روستا تعمیم پیدا کرده است.تقویم زراعی و الگوی کشت در این طرح پاسخگوی هزینه‌های طرح نیست. از طرفی الگوی کشت با اقلیم منطقه سازگاری لازم را ندارد و تضمین درآمد کافی برای کشاورزان را نخواهد داشت.