فرونشست زمین در تهران در مرز «هشدار»

روزنامه اعتماد نوشت: «واقعیت این است که تا مدیریت یکپارچه شهری حاکم نشود هیچ‌ یک از دستگاه‌ها حاضر نیستند مسوولیت حوادث ناشی از فرونشست زمین را بر عهده بگیرند. این در حالی است که اگر بخواهیم صادق باشیم باید بگوییم، آمار حوادث ناشی از فرونشست زمین در تهران هر روز بیشتر به مرز «هشدار» نزدیک می‌شود و ما همچنان نتوانسته‌ایم کار خاصی انجام دهیم.»

«باز حادثه فرونشست زمین. و این‌ بار در میدان قیام تهران. خبری که ابتدا از سقوط نوجوانی ۱۵ ساله همراه با این فرونشست خبر می‌داد و حکایت از آن داشت که فرونشست در بخشی از مترو این میدان صورت گرفته است. گر چه بلافاصله آتش‌نشانی تهران این مساله را رد کرد و رسما خبر داد که فرونشست مربوط به خود میدان بوده و ارتباطی به مترو نداشته است. این در حالی است که فرونشست زمین طی ماه‌های اخیر در تهران به شکلی شگفت‌انگیز روندی تصاعدی داشته است و به طور متوسط پایتخت هر ماه شاهد یک یا چند حادثه مهم فرونشست بوده که برخی از آنها حتی منجر به فوت تعدادی از هموطنان‌مان شده است. درحقیقت به نظر می‌رسد حادثه فرونشست میدان قیام، هرچه باشد، آخرین حادثه فرونشست این کلانشهر نخواهد بود و این حادثه به قدری تکراری شده که دیگر کسی از شنیدن اخبار حوادثی مشابه تعجب نخواهد کرد. اما سوال اینجاست که در چنین شرایطی و وضعیتی که شاهد این‌ همه حادثه مشابه در جای‌جای تهران هستیم، چرا هیچ نهادی برای جلوگیری از حوادث مشابه ناشی از روند فرونشست زمین اقدامی نمی‌کند؟

مجرمی به نام «آب»

طبق گزارش سازمان زمین‌شناسی، سالانه ۳۶ سانتیمتر در برخی از مناطق تهران، در دشت‌های غربی و جنوب غربی آن شاهد نشست هستیم. آماری که حکایت از آن دارد که میزان نشست تهران از کل دنیا بیشتر است و باعث شده تا رکورددار بالاترین فرونشست در این منطقه باشیم. به اعتقاد بسیاری از کارشناسان، یکی از مهم‌ترین عوامل فرونشست زمین خشکسالی و برداشت نامتعارف آب از چاه‌های غیرمجاز است که علاوه بر خشک شدن دیگر چاه‌ها و مشکل در تامین آب شرب باعث فرونشست زمین در دشت‌های تهران و خود پایتخت شده است.

علی بیت‌اللهی، مدیر بخش زلزله در مرکز تحقیقات ساختمان و مسکن وزارت راه و شهرسازی معتقد است، اگر فرونشست‌ها ریشه‌یابی شود، دلیل اصلی آن مصرف بالای آب‌های زیرزمینی است که باید با یک مدیریت جدی، از افزایش این مخاطره در کشور جلوگیری کنیم. ارتباط فرونشست زمین با برداشت‌های غیرمجاز از آب‌های زیرزمینی در حالی مطرح می‌شود که چندی قبل مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای تهران اعلام کرده بود ٧٠‌میلیون متر مکعب از برداشت‌های شهرداری‌ها از منابع آب سفره‌های زیرزمینی غیرمجاز است. به گفته خسرو ارتقایی، شهرداری تهران در حال‌ حاضر ٢٠٠‌میلیون متر مکعب از منابع آب سفره‌های زیرزمینی استفاده می‌کند که ١٣٠‌میلیون متر مکعب از این مصارف مجاز و بیش از ٧٠‌ میلیون متر مکعب برداشت‌های شهرداری از منابع آب سفره‌های زیرزمینی غیرمجاز است. این در حالی است که به گفته علیرضا دایمی، معاون وزیر نیرو، بارها برای چنین عملکردی از سوی شهرداری‌ها، به آنها اخطار داده شده است.

دایمی هشدار داد که اگر این روند ادامه یابد، با ابزارهای قانونی این مساله را پیگیری خواهند کرد و ممکن است دست به انسداد چاه‌های شهرداری‌ها هم بزنند. دایمی، معاون وزیر نیرو نیز پا را از این حد فراتر نهاده خبر از ارسال نامه‌ای رسمی به شهردار تهران و دادن تذکری کتبی به وی داده: مجبور شدیم در یک نامه رسمی از شهردار تهران بخواهیم این مساله را رعایت کنند اما با این که این مساله را پایش نکردیم، هنوز هم شاهدیم توجه چندانی به این موضوع نشده است. بدین‌ ترتیب به نظر می‌رسد شهرداری تهران در این مقوله نیز باز هم یکی از مقصرین اصلی است.

با این حال احمد دنیا مالی، رییس کمیسیون عمرانی شورای شهر معتقد است که نباید شهرداری را مقصر دانست: از یک طرف شهرداری را متهم می‌کنیم که چرا فضای سبز را گسترش نمی‌دهد و از سویی وی را متهم به برداشت آب‌های زیرزمینی می‌کنیم. درست است که برداشت‌های غیرمجاز آب‌های زیرزمینی می‌تواند در فرونشست زمین موثر باشد ولی به شخصه معتقد نیستم که آبیاری‌هایی که شهرداری می‌کند باعث فرونشست زمین می‌شود.

شبکه‌ای که هنوز رویاست

شبکه‌های متعدد زیرزمینی و تاثیراتی که روی مقاومت خاک دارند یا شسته شدن خاک به دلیل شکسته شدن لوله‌های آب و ایجاد حفره‌هایی زیرزمینی از دیگر عوامل مهم در فرونشست زمین محسوب می‌شوند. احمد دنیامالی، رییس کمیسیون عمران شورای شهر اما به شکلی تخصصی‌تر به این موضوع نگاه می‌کند: عمق کم لوله‌ها و تجهیزات زیرساختی در کنار این مساله که این تجهیزات عمدتا روی شریان‌های اصلی شهر قرار دارند و همچنین فرسودگی این تجهیزات و همجواری این تجهیزات باعث شده تا این تجهیزات همواره در معرض خطراتی جدی باشند. به همین دلیل مدیریت شهری تلاش بسیاری کرده تا این وضعیت را ساماندهی کند ولی شواهد امر نشان داده که تاکنون به دلیل عدم همکاری سازمان‌های ذی‌ربط این امر محقق نشده است.

وی افزود: برخی کارشناسان اما بر این باورند که نباید شبکه‌های ناهمگن - مانند لوله‌های گاز و کابل‌های برق - را کنار هم قرار داد؛ چرا که خود می‌تواند خطرناک باشد. به همین دلیل نمی‌توان تمام تجهیزات را داخل یک کانال واحد قرار داد. دنیا مالی از سویی به جنبه دیگری از حضور بی‌ضابطه تجهیزات شهری اشاره می‌کند و می‌گوید: یکی از برنامه‌های شهرداری و مدیریت شهری توسعه شهر در زیر زمین است. برای این کار شناسایی و ایمن کردن تجهیزات شهری یکی از ارکان اصلی است که لازمه آن هم، اجرای مدیریت شهری یکپارچه شهری است. وی در پاسخ به این سوال که تا زمانی که مدیریت یکپارچه شهری محقق نشود برای جلوگیری از تکرار حوادث ناشی از فرونشست زمین چه باید کرد، گفت: الان ما شهرداری را مکلف کرده‌ایم تا معابر تهران را بررسی کنند و نتیجه را گزارش دهند.

از سویی از شهرداری خواسته‌ایم در حفاری‌هایی که برای شبکه‌های زیرزمینی انجام می‌دهد، دقت بیشتری کند؛ به خصوص حفاری‌های زیر زمین. اما واقعیت این است که تا مدیریت یکپارچه شهری حاکم نشود هیچ‌یک از دستگاه‌ها حاضر نیستند مسوولیت حوادث ناشی از فرونشست زمین را بر عهده بگیرند. این در حالی است که اگر بخواهیم صادق باشیم باید بگوییم، آمار حوادث ناشی از فرونشست زمین در تهران هر روز بیشتر به مرز «هشدار» نزدیک می‌شود و ما همچنان نتوانسته‌ایم کار خاصی انجام دهیم.

دنیامالی اضافه کرد: به نظرم باید تمام سازمان‌ها و ارگان‌های مختلف ذی‌ربط دور هم جمع شوند و چه از لحاظ تامین بودجه و چه از لحاظ تقسیم وظایف هر یک از سازمان‌ها، تصمیم‌گیری و برنامه‌ریزی جدی صورت گیرد؛ چرا که در غیر این صورت ممکن است هر لحظه در تهران، بخشی از زمین فرونشستی مجدد داشته باشد و فاجعه‌ای جبران‌ناپذیر را رقم بزند.»