توسعه گردشگری داخلی ژاپن روی «ریل»

روزنامه دنیای‌اقتصاد - امیر شاملویی: خطوط ریلی یکی از مهم‌ترین وسایل حمل‌ونقل در بخش گردشگری به‌شمار می‌رود؛ وسیله‌ای که کارشناسان معتقدند امن‌ترین شکل حمل‌ونقل است. خطوط راه آهن از سوی دیگر، به کاهش مدت زمان سفر نسبت به حمل‌ونقل جاده‌ای و نیز در مواردی کاهش هزینه سفر می‌انجامد و از این‌رو می‌تواند به‌عنوان بخشی مهم در گردشگری در نظر گرفته شود.

برخی ابتکارات نیز در مورد این نوع سفر ابداع شده‌اند که از جمله آن می‌توان به قطار «عقاب طلایی» اشاره کرد؛ قطاری که هم هتل است و هم وسیله حمل‌ونقل. چنین قطار لوکسی بیش از ۱۰۰ مسافر و خدمه را در خود جای می‌دهد و در سفر خود از مجارستان به ایران از شهرهای زنجان، یزد، تهران، مشهد، شیراز و البته اصفهان می‌‌گذرد و مسافران آن برای سوار شدن به این قطار و تور ایران بین ۹ تا ۲۵ هزار دلار پرداخت می‌کنند. گردشگری با قطار این روزها مورد توجه بیشتری در کشور ما قرار گرفته است؛ اما همچنان به نظر می‌رسد الزامات بیشتری مورد نیاز است.

در همین حال کشورهای زیادی این نوع از حمل‌ونقل را تجربه کرده‌اند که یکی از موفق‌ترین نمونه‌های آن کشور ژاپن بوده است. این کشور از آنجا که به صورت مجمع‌الجزایر و بخشی از مسیرهای صعب‌العبور است، خطوط ریلی در حمل‌ونقل آن نقش مهمی دارند. بررسی‌ها نشان می‌دهد که حمل‌ونقل ریلی نقشی اساسی در توسعه گردشگری داخلی ژاپن داشته است.

تغییرات در نوع سفر با افتتاح خطوط ریلی

نخستین بخش از خطوط آهن ژاپن در سال ۱۸۷۲ بین شهرهای شیمباشی و یوکوهاما افتتاح شد؛ درست چند سال قبل از این رویداد، ژاپن یک دولت فئودالی بود که از سوی اربابان و نیروهای آنها اداره می‌شد. این کشور تا سال ۱۸۵۸ نسبت به سایر نقاط جهان بسته بود تا زمانی که معاهده تجارت آن با ایالات متحده آمریکا منعقد شد. پیش از این تاریخ، درون ژاپن، ایست‌های بازرسی در موقعیت‌های جغرافیایی مهم جاده‌های پستی اصلی وجود داشتند و افراد معمولی از سفر در خارج از نواحی خود منع شده بودند و تنها برخی افراد مانند مبلغان مذهبی قابلیت سفر به مناطق دیگر را داشتند.

اما چند سال بعد،پس از انعقاد معاهده تجاری با آمریکا و با تولد وسایل حمل‌ونقل جمعی به وسیله خطوط راه آهن، سبک سفر ناگهان تغییر کرد و رابطه میان خطوط آهن و گردشگری به محض ایجاد خطوط ریلی، آغاز شد. اسناد موجود نشان می‌دهد پس از این اتفاق بود که نقاط دیدنی کم کم گردشگران را به خود جذب کردند. نرخ‌ها برای مسافران در آن زمان و احتمالا در مقایسه با سطوح کلی قیمت‌ها، زیاد بود و کسب و کارهای بین منطقه‌ای به اندازه امروز فعال نبودند. در نتیجه خلق تقاضا برای گردشگری و افزایش تعداد مسافران معضلی اساسی برای فراهم کردن رشد پایدار به شمار می‌رفت که به عهده مجریان و متصدیان خطوط ریلی بود. تلاش برای جذب گردشگران به سفر با خطوط ریلی در ژاپن از این زمان آغاز شد. با توسعه خطوط ریلی در سراسر ژاپن، مردم می‌توانستند آسان‌تر حرکت کنند و تعامل اجتماعی میان آنها افزایش یافت. علاوه‌بر این، خطوط خصوصی راه آهن نیز شکل گرفت که برای سودآوری خود تلاش زیادی برای توسعه گردشگری در مناطق اطراف خطوط راه آهن کردند.

توسعه تورهای گروهی و گردشگری داخلی

اما گردشگری داخلی در ژاپن چگونه شروع شد؟ ژاپن نوعی از سفر که نسبتا غیرمعمولی است را داشت و دارد؛ اردوهای مدارس که در آن گروه‌های دانش‌آموزان همراه معلمان خود از مناطق مختلف بازدید می‌کنند. این سفرها در برنامه آموزشی مدارس به‌طور رسمی تدوین و گنجانده و از سال ۱۸۸۶ در این کشور به‌کار گرفته می‌شود. با توسعه خطوط ریلی این نوع تورها نیز افزایش یافتند. با رشد این نوع تقاضا برای سفر و در تلاش برای برآورده ساختن آن، قطارهای خاصی برای سفر به مناطق ویژه‌ای که طبق جدول مدارس برنامه‌ریزی شده بود، در نظر گرفته شدند. فرآیند ایجاد بسته‌های سفر با اضافه کردن قسمت بار و برخی امکانات دیگر برای قطارهای این مدارس ادامه یافت که حاکی از گسترش تجربه مسوولان ژاپنی در استفاده از خطوط ریلی در زمینه گردشگری بود.

در واقع صنعت گردشگری و سفر در ژاپن ناشی از ترتیب سفر، حمل‌ونقل و اسکان دادن تورهای مدارس بود. امروز با بهبود ظرفیت راه آهن و پدیدار شدن آژانس‌های مسافرتی، نسبت به پایین آوردن قیمت و رسیدن به هزینه‌ای که منطقی به نظر برسد و تقاضای سفرهای گروهی را تسهیل کند، کمک زیادی انجام شده و همین موضوع به توسعه سفرها و گردشگری داخلی در کشور ژاپن انجامیده است. کارشناسان معتقدند توسعه تورهای گروهی به وسیله راه آهن نقش عمده‌ای در ایجاد، رشد و سازماندهی صنعت گردشگری داخلی و در کنار آن شکل‌گیری سفرهای تجاری داشته است.

توسعه سفرهای گروهی داخلی موازی با آزادسازی سفرهای خارجی ژاپنی‌ها بعد از المپیک سال ۱۹۶۴توکیو صورت گرفت و منجر به افزایش سفرهای خارجی و نیز کاهش قیمت خدمات سفر با توجه به استفاده از بوئینگ‌های ۷۴۷ بزرگ و مقرون به صرفه شد. در سال ۱۹۶۴ با توسعه خطوط ریلی، راه آهن ژاپن ظرفیت رو به رشدی را بین شهرهای توکیو و اوزاکا مشاهده کرد. تا سال ۱۹۷۰ اغلب ژاپنی‌ها تنها به صورت تورهای گروهی مسافرت می‌کردند اما در این سال با راه‌اندازی اوزاکا اکسپو فرصت برای سفر انفرادی نیز مهیا شد.

در همین حال، طی سال‌های ۱۹۷۰ و ۱۹۷۱ نوعی از سفر انفرادی برای زنان جوان طراحی شد که برای برخی از شهرهای ژاپن در نظر گرفته شده بود و بسیاری از گروه‌های کوچک زنان به دیدار از این شهرها می‌پرداختند. مردم این مناطق نیز به نیاز شهر برای برنامه‌ریزی و هدف‌گذاری جذب زنان علاقه‌مند به سفر پی بردند. این رویداد بازار سفر داخلی ژاپن را به‌طور شگفت‌آوری تغییر داد. با گسترش تدریجی شبکه‌های بزرگراه‌ها و ایجاد فرودگاه‌های منطقه‌ای، مسیرهای داخلی فراگیری برای سفر شکل گرفتند. این موارد جدید به تنوع و انفرادی بودن سفر جلوه جدیدی بخشیدند.

تغییر در نیازهای سفر ریلی

تا میانه دهه ۱۹۶۰ خطوط آهن بیشترین سهم را در میزان رو به رشد حمل‌ونقل مسافران داخلی به مسیرهای دور بر عهده داشتند و از آنجا که توسعه شبکه جاده‌ای ژاپن به خوبی انجام نشده بود، خطوط راه آهن نقشی تقریبا انحصاری در حمل‌ونقل ایفا می‌کردند. اما از میانه دهه ۱۹۶۰ بسیاری از شرکت‌های خطوط راه آهن خصوصی کوچک و متوسط شکل گرفتند که بر جمعیت شهرهای بزرگ و مناطقی که در طول دوره رشد اقتصادی ژاپن تغییراتی را در ساختار صنعتی خود تجربه کرده بودند، تمرکز کردند. علاوه‌بر این، با افزایش تعداد خودروهای شخصی، تعداد مسافران قطارها رو به کاهش گذاشت. تقاضای حمل‌ونقل ریلی برای مسافرت‌های طولانی در دهه ۱۹۷۰ به‌دلیل کمتر بودن هزینه سفرهای هوایی و توسعه مسیرهای مرتبط‌کننده فرودگاه‌های منطقه‌ای با مناطق شهری، افزایش تعداد سفر به وسیله خودروها و هواپیماها به‌دلیل کاهش قیمت نفت در نتیجه شوک نفتی دهه ۱۹۷۰ دچار آسیب شد.

برای جبران این آسیب و القای تقاضای مسافران، یک کارزار گردشگری در سال ۱۹۷۸ با مشارکت دولت‌های منطقه‌ای و فعالان گردشگری محلی شکل گرفت که این جریان هنوز نیز ادامه دارد. از موارد دیگری که بر کاهش گردشگری ریلی در ژاپن موثر بوده، آغاز به‌کار و گسترش اتوبوس‌های ارزان‌قیمت برای بخش سفر و گردشگری از دهه ۱۹۸۰ به شمار می‌رود.

در پاسخ به مشکلات پیش آمده، برای افزایش و رونق سفر با قطارها تدابیری از جمله تخفیف در بهای بلیت‌ها و سایر خدمات در نظر گرفته شد. این کار و سایر استراتژی‌های بازاریابی بر جذب مشتری‌های خاص تاکید داشتند و دقت زیادی در مورد اجرای آنها لحاظ شده بود. اثر ایجاد تقاضای جدید گردشگری از طریق چنین استراتژی‌هایی قابل ملاحظه بود و از سال ۱۹۸۷ به بعد به‌کار گرفته شد. از آن پس، شرکت‌های ریلی برای ایجاد تقاضای گردشگری در مناطقی که بر سر مسیر خط آهن آنها وجود دارد، کار کرده‌اند.

نقش خطوط آهن و مشکلات موجود

ژاپن مشغول تجربه کاهش نرخ موالید و جمعیت در حال پیر شدن است. در نتیجه این اتفاقات خطوط آهن شهری بزرگ و برخی از خطوط راه‌آهن کوچک و متوسط دچار کاهش تعداد افراد در خطوطی شده‌اند که مراکز شهری و حومه‌ها را به هم وصل می‌کند. با وجود این خطوطی نیز وجود دارند که سالانه حتی با افزایش مسافر روبه‌رو بوده‌اند. رقابت میان خطوط ریلی و هوایی نیز از مواردی است که بر میزان سفر و گردشگری و وسیله مورد استفاده آنها موثر بوده است. در سال‌های اخیر گردشگری به عنوان یکی از بخش‌های مهم در رشد اقتصادی این کشور لحاظ شد و این امر توانایی بخش گردشگری و ظرفیت آن برای جذب گردشگر را بالا برد.

در این میان نقش راه آهن و خطوط ریلی نیز می‌تواند در طرح‌های افزایش گردشگری داخلی مهم باشد. از طرفی با توجه به اینکه خطوط راه آهن دارای ظرفیت حمل‌ونقل بالایی از مسافر و بار هستند، می‌توانند بر افزایش تعداد گردشگران و حجم بازدیدکنندگان داخلی موثر باشند. البته برای ایران که دارای موقعیت جغرافیایی مناسبی است و به شکل پلی در میان آسیا و اروپا قرار دارد، این نوع گردشگری می‌تواند علاوه‌بر گردشگری داخلی، گردشگران خارجی بیشتری را نیز جذب کند.