مصدق مسلم بود یا نبود؟

روزنامه شرق، مسعود کاظمی: «مسلمان‌ها بنشینند تماشا کنند که یک گروهی که از اولش باطل بودند [هر کاری می‌خواهند بکنند]. من از آن ریشه‌هایش می‏دانم - یک گروهی که با اسلام و روحانیت اسلام سرسخت مخالف بودند.

از اولش هم مخالف بودند. اولش هم وقتی که مرحوم آیت‏الله‏ کاشانی دید که اینها خلاف دارند می‌کنند و صحبت کرد، اینها کار کردند. یک سگی را نزدیک مجلس عینک به آن زدند و اسمش را «آیت‌‏الله‏» گذاشتند! این در زمان آن [محمد مصدق، رهبر جبهه ملی] بود که اینها فخر می‌کنند به وجود او. او هم مسلِم نبود». (صحیفه نور، جلد ۱۵). این متن بخشی از سخنان رهبر فقید انقلاب اسلامی ایران است.

زمانی که در دهه ٦٠ جبهه ملی به حکم قصاص اعتراض کرد با واکنش تند امام (ره) روبه‌رو شد. از آن روز تاکنون حرف و حدیث بر سر دکتر مصدق ادامه دارد. با توجه به نزدیک‌شدن به شصت‌وسومین سالگرد کودتای ٢٨ مرداد، یکشنبه‌شب شبکه تلویزیونی «افق» مستندی با عنوان «کودتای آمریکایی» به کارگردانی «جو آیلا» پخش کرد که در حاشیه آن عباس سلیمی‌نمین دوباره تکمله‌ای به این بخش از سخنان روایت‌شده به نقل از امام(ره) درباره مصدق زد.

در جایی که مجری این شبکه تلویزیونی از سلیمی‌نمین خواست نظرش را درباره جمله امام مبنی بر مسلم‌نبودن مصدق بگوید، او روایت متفاوتی با آنچه تاکنون به صورت رسمی بیان شده ارائه داد. این فعال سیاسی اصولگرا گفت: «در این زمینه سه روایت وجود دارد. دو روایت مستقیم از امام و یک روایت هم به نقل از آیت‌الله خامنه‌ای.

روایت اول این بود که امام پیش از انقلاب و در دیدار با جمعی از دانشجویان، دکتر مصدق را فردی معرفی می‌کند که قصد خدمت به کشور را داشته اما از اشتباه هم مصون نبوده چراکه می‌توانست حکومت پهلوی را ساقط کند اما این کار را نکرد».

سلیمی‌نمین افزود: «روایت دوم مربوط به سال ١٣٦٠ است. در آن مقطع عده‌ای تلاش می‌کردند تا رهبری جعلی برای ایران بتراشند. آنها می‌خواستند رهبر واقعی را که امام بود تضعیف کنند و او را زیر سایه رهبر بدلی قرار دهند. آنها می‌خواستند مصدق را رهبر اصلی ایران و انقلاب معرفی کنند در صورتی که خود دکتر مصدق هم در زمان حیات چنین ادعایی نداشت. امام که شرایط را این‌گونه دید به مقابله برخاست و گفت کاری نکنید که بگویم اصلا او مسلم هم نبود».

سلیمی‌نمین روایت سوم را متعلق به سال ٦٤ دانسته و افزود: «روایت سوم اما جالب‌تر و قابل‌اعتناتر است. آیت‌الله خامنه‌ای که آن زمان رئیس‌جمهور بود، در نماز جمعه به تشریح ماجرای ملی‌شدن صنعت نفت پرداخت و درباره دکتر مصدق به تبیین روایت اول امام پرداختند. از آنجایی که این روایت نسبت به قبلی متأخر است و در زمان حیات امام رخ داده و امام هم نسبت به آن واکنشی نشان ندادند، باید به همین نگاه استناد کرد تا جامعه هم دچار خطای تحلیلی نشود». این فعال سیاسی اصولگرا درباره خطای تحلیل ادامه داد: «درست است که خود مصدق هم ادعای مبارزه نداشت و حتی زمانی که مبارزه با انگلیس هزینه‌بر بود با آنان از در دوستی وارد شده بود اما او هرگز غرب‌زده یا وابسته نبود. اگر ما می‌بینیم پس از انقلاب بسیاری از غرب‌گرایان پشت سر مصدق پنهان می‌شوند، به همین دلیل خطای تحلیلی است. ما مصدق را به اشتباه در جایگاهی نشاندیم که برخی غرب‌گرایان با‌عنوان ملی پشت او مخفی شوند. این در حالی است که بزرگ‌ترین دشمن مصدق غربی‌ها و به‌طور خاص انگلیس و آمریکا بودند. غرب علیه مصدق دست به کودتا زد. البته اکنون و با توجه به اینکه بخشی از واقعیات روشن شده، وابستگان به غرب دیگر پشت مصدق جبهه نمی‌گیرند و حتی در مطبوعاتشان مصدق را تخریب می‌کنند».

مستند برای ایرانیان ساخته نشده

سلیمی‌نمین در بخشی از سخنان خود درباره مستند «کودتای آمریکایی» گفت: «در روایت تاریخی نمی‌توان دست به جعل زد. امروز همگان می‌دانند ملی‌شدن صنعت نفت سه رکن داشته؛ اول دکتر مصدق، بعد آیت‌الله کاشانی و رکن سوم هم جمعیت فداییان اسلام. نمی‌توان یک رکن را در نظر گرفت و دو رکن دیگر را منکر شد. از سویی دیگر این مستند برای ایرانیان ساخته نشده، مخاطب داخلی آمریکایی دارد. در مستند گفته می‌شود که بی‌توجهی به جریانات لیبرال‌- دموکرات باعث تندشدن نهضت‌های مردمی‌ می‌شود.

این مستند درواقع به دولتمردان آمریکایی هشدار می‌دهد از دیکتاتورها حمایت نکنند و جریانات لیبرال‌- دموکرات را تقویت کنند. اشاره مستندساز به حمایت آمریکا از نظام‌های دیکتاتوری مانند عربستان و بحرین است. در جایی از فیلم رسما اعلام می‌شود انقلاب اسلامی ایران نتیجه سرکوب‌های پهلوی پس از کودتای سال ٣٢ است. مستند می‌گوید حکومت آمریکا باید از نیروهای معتدل نزدیک به ما حمایت کند».

تلاش مجری صداوسیما برای مقایسه دوران کودتا با امروز

آنچه در این برنامه جلب توجه می‌کرد، تلاش مجری شبکه تلویزیونی «افق» برای مقایسه مذاکرات مصدق با غرب و در پس آن کودتا با شرایط امروز کشور و مذاکرات هسته‌ای بود. تلاشی که گاهی اوقات هم نتیجه می‌داد. مجری برنامه خطاب به میهمانش گفت: «مذاکره مصدق با آیزن ‌هاور یادآور مسائل آشنایی برای ماست. مصدق به‌ظاهر ملی‌شدن صنعت نفت را گرفت اما در عوض آنها تمام آنچه را ما داشتیم گرفتند و اتحاد داخلی ما از هم پاشید، یا ماجرای برادران رشیدیان که نفوذی بودند و چمدان پول و موارد این‌چنینی را برای ما با امروز مطابقت دهید».

سلیمی‌نمین نیز در پاسخ گفت: «آمریکا در رابطه با کودتا از مدت‌ها پیش برنامه‌ریزی می‌کند. انسجام داخلی آن روز بین مصدق، روحانیت و توده مردم غرب را ترسانده بود و آنان همین انسجام را هدف گرفتند. در اثر همین انسجام کودتای ٢٥ مرداد به‌سادگی خنثی شد. اگر اشتباهات دکتر مصدق نبود، قطعا کودتای ٢٨ مرداد هم شکست می‌خورد. اگر مصدق به سفیر آمریکا اعتماد نمی‌کرد، کودتا خنثی می‌شد. پس اشتباهات مصدق در موفقیت کودتا نقش داشت». مجری برنامه که به‌ظاهر می‌خواست شفاف‌تر به مذاکرات هسته‌ای و شرایط فعلی ایران طعنه بزند، نتوانست شوق خود را عیان نکند و گفت: «ما عجله داریم که به امروز برسیم و اتفاقات آن روز را با امروز مقایسه کنیم. در این فیلم آمریکایی‌ها می‌گویند کودتا از جنگ ارزان‌تر است؛ یعنی روش‌های ارزان‌تر هم دارند.

مانند مذاکره و سپس فروپاشی بعد از مذاکره. این‌طور نیست؟». سلیمی‌نمین در پاسخ گفت: «کارنامه دکتر مصدق در مذاکره با آمریکایی‌ها برای ملی‌کردن صنعت نفت مثبت است. البته او به آمریکایی‌ها خوش‌بین بود؛ اما در مذاکره آنچه را آمریکایی‌ها می‌گفتند که به اصل حاکمیت ایران بر صنایع ملی نفت خود در تضاد است، قویا رد می‌کند. اگر دکتر مصدق وابسته به آمریکا بود که این کار را نمی‌کرد و پیشنهادات آنها مقبول واقع می‌شد؛ اما رگه‌های لرزش پس از مذاکرات را هم شاهد هستیم. برای مثال مصدق در دادگاه به رزم‌آرا می‌گفت اگر اسلحه داشتم، همین‌جا تو را می‌کشتم و رزم‌آرا هم به مصدق می‌گفت وقتی ما در ایران حتی نمی‌توانیم یک آفتابه بسازیم، برای چه به سراغ نفت رفتی؟

این هم نگاهی غرب‌گراست. این نگاه را امروز هم می‌توانید ببینید. نگاهی که جاده‌صاف‌کن غرب است. کسی که ایرانی را تحقیر می‌کند؛ درصورتی‌که ایران گفت می‌توانم و توانست و موفق هم شد». این فعال سیاسی اصولگرا ادامه داد: «آن زمان نیروهای مذهبی نسبت به مصدق بدبین شده بودند و این بدبینی امروز هم وجود دارد؛ مثلا آمدند روی یک الاغ تصویر یک روحانی را گذاشتند تا به مقدسات توهین شود؛ درصورتی‌که این کار مصدق و یا حزب توده نبود. در این مستند کودتای آمریکایی به صراحت گفته می‌شود که این کار ماست. آنها به دنبال قداست‌زدایی بودند. الان هم عده‌ای روشنفکر همین کار را می‌کنند.

در زمان توسعه سیاسی به این نوع توهین‌ها دامن می‌زدند. همین امروز در رسانه‌های داخلی به مقدسات توهین می‌کنند و مثلا حکم قصاص را غیرانسانی می‌خوانند. قداست‌زدایی می‌کنند تا انسجام را به هم بزنند و قشر مذهبی سرخورده را مانند دوران کودتا از میدان به‌در کنند». سلیمی‌نمین با اشاره به اینکه در زمان کودتا انگلیس و آمریکا به نفوذی‌ها پول می‌دادند، گفت: «برخی مدیران مطبوعات و سردبیران رسما مواجب می‌گرفتند تا به مقدسات توهین کنند. بعضی نمایندگان مجلس از آنان پول می‌گرفتند. عواملی که در کودتای ٢٨ مرداد دست داشتند، الان هم در مطبوعات ما وجود دارند و آگاهانه فعالیت می‌کنند».

روایتی از تغییر نظر امام درباره دکتر مصدق

این اولین‌بار نبود که جمله امام درباره مرحوم دکتر مصدق ایجاد بحث می‌کرد. پیش‌ازاین روایت دیگری نیز دراین‌باره نقل شده بود. سوم آبان سال ١٣٩١ محسن بهشتی‌سرشت، نویسنده کتاب «زمانه و زندگی امام خمینی» در گفت‌وگو با پایگاه اطلاع‌رسانی «جماران» که زیر نظر مؤسسه نشر آثار امام اداره می‌شود، گفته بود: «اینکه بخواهیم امام را یک‌بعدی بدانیم، آسیب است. شخصیت‌هایی مانند امام جامع‌الاطراف هستند؛ البته طبعا اشکالاتی دارند. اما تقطیع افکار امام، کار اشتباهی است. برخی بیانات امام را بدون توجه به مقدمه و مؤخره موضوع و دلیل آن، تقطیع می‌کنند و می‌گویند نظر امام درباره مطبوعات این بوده است؛ درحالی‌که این ظلم به امام است؛ زیرا ما برای هر موضوعی باید زمینه تاریخی آن را بررسی کنیم.

آسیب این است که نسل جوان ما رهبری امام و جامعیت رفتار امام را ندیده‌اند؛ به‌همین‌دلیل هم بود که من موضوع جبهه ملی و جمله‌ای که درباره مصدق گفتند (مصدق مسلم نبود) را در کتاب باز کردم؛ زیرا اگر کسی پیشینه موضوع را بازگو نکند، مخاطبان از این بیان امام تعجب می‌کنند. در گفت‌وگوی من با آقای جلال‌الدین فارسی، او می‌گفت حدود یک‌ سال بعد از اینکه امام آن جمله را گفتند، به اتفاق اعضای شورای‌عالی انقلاب فرهنگی به دیدن امام رفتیم تا اینکه بعد از اتمام جلسه من و آقای شریعتمداری در اتاق ماندیم و گفتم که شما با وجود آنکه این جمله را درباره مصدق گفتید، در مدرسه کمال که در آن تدریس می‌کردم، سندی وجود دارد که دکتر محمد مصدق اجازه گرفته است تا از محل وجوهات شرعی به مدرسه کمک کند. امام هم گفتند یکی از علمای اصفهان مطلب را این‌جور به من رسانده بود و اگر این‌گونه است که شما می‌گویید، من از حرفم برگشتم. در کتاب نیز این موضوع را به تفصیل نقل کرده‌ام و شرایط قبل از سخنرانی امام درباره جبهه ملی و مصدق را گفته‌ام و با سخنان امام به آقای فارسی هم بحث را یه پایان رسانده‌ام». احتمالا این نقطه پایان این بحث نیست و همچنان موافقان و مخالفانی دارد، اما دکتر مصدق مانند آنچه در مستند «کودتای آمریکایی» به آن اشاره شد، یکی از مهم‌ترین شخصیت‌های سیاسی زمانه خود بود و پس از فوتش نیز بر اوضاع زمانه‌اش تأثیر گذاشت.

مستند کودتای آمریکایی چیست؟

مستند کودتای آمریکایی که یکشنبه‌شب از شبکه تلویزیونی «افق» پخش شد، به‌وسیله یک آمریکایی ساخته شده و درواقع به نقش سیا در کودتای ٢٨ مرداد ٣٢ می‌پردازد. این مستند یک نسخه سینمایی هم دارد که براساس خط روایی همین مستند ساخته شده است. فیلم با سخنرانی باراک اوباما، رئیس‌جمهوری آمریکا آغاز می‌شود که در آن به نقش ایالات متحده در کودتای ٢٨ مرداد ١٣٣٢ اعتراف می‌کند. در ادامه به نقل از روزولت، دکتر مصدق را مهم‌ترین انسان روی کره زمین در آن مقطع می‌خواند و روایتی از آنچه به کودتا منتهی شد، ارائه می‌دهد.

نکته جالب‌توجه فیلم که توجه مجری صداوسیما را هم به خود جلب کرد، تصاویر نایاب از ایران دوران کودتاست که در آرشیوهای وطنی یافت نمی‌شود. «کودتای آمریکایی» تقریبا به تمام ابعاد نقش آمریکا در کودتا می‌پردازد؛ ازجمله توزیع پول به عوامل داخلی برای ارائه تصویری دروغین از دکتر مصدق. آنان مصدق را در ایران یهودی منحرف و دیکتاتوری معرفی می‌کنند که هرچه سریع‌تر باید برکنار شود. در بخشی از فیلم نطق‌های آتشین دکتر مصدق در شورای امنیت سازمان ملل به نمایش درمی‌آید و راوی آمریکایی مستند می‌گوید سخنان مصدق شورای امنیت را به آتش می‌کشاند.