بگو مگو بر سر معمای شاه

هفته نامه تماشاگران امروز - زهرا الوندی: اختلاف نظر درباره کیفیت این سریال فقط بین مردم و منتقدان بالا نگرفته است؛ مدیران ارشد فعلی و سابق صدا و سیما هم بحث های فراوانی بر سر آن دارند؛ از طرح این موضوع که ساخت سریال از ابتدا با مخالفت همراه بوده تا این نکته که نظارت لازم روی ساخت آن انجام نشده.

عده ای هستند هنوز که «معمای شاه» را می بینند! کسانی که عادت به تماشای تلویزیون دارند و با وجود همه این «عادت»ها، از هر قسمت معمای شاه، تعجب می کنند و نسبت به روایت تاریخ و فرم داستان گویی اعتراض دارند اما فکر کرده اید این ایراد گرفتن ها و انتقادها فقط در سطح ما بینندگان مظلوم باقی مانده است؟ فکر کرده اید مدیران رده های مختلف سازمان با اشتیاق فراوان جمعه ها هیچ جا نمی روند و برای تماشای سریال شاهکار تلویزیون لحظه شماری می کنند؟


همه پیش بینی های تان اشتباه است! برعکس، مدیران سازمان صدا و سیما هم در خلوت خود و در چت های شبانه خود درباره این سریال نظرات تندی دارند. نظراتی که خواندنی است و می تواند تصویر دقیق و درستی از پشت پرده صدا و سیما بسازد. تصویری از چگونگی روابط و نظرات در ارکان مختلف رسانه ملی و چگونگی راه اندازی یک پروژه به این اهمیت.

این مطلب را فارغ از انگ «حرف های خاله زنکی و درگوشی» بدانید. این افشا کردن، در واقع اصلاح برداشت ها و توضیح ماجراهای پیچیده پشت پرده صدا و سیمای ماست با هدف اصلاح و تذکر صداقت و شفافیت!

یکی از مدیران رده میانی سازمان [به سابق و فعلی اش اشاره نمی کنیم تا لو نرود] درباره این سریال بحث را آغاز می کند. بحثی که داغ می شود و حتی چند روز پای بقیه حاضران در گروه تلگرامی را هم پیش می کشد. این مدیر در جمعه شب پخش معمای شاه از شدت عصبانیت می نویسد: «ورزی را باید به خاطر دور ریختن بیت المال و برای ساختن این مزخرف که نتیجه اش تطهیر رژیم شاه است، محاکمه کرد.»

یکی دیگر از مدیران صدا و سیما هم درجا پاسخ می دهد که: «بنده اطلاعات دقیقی دارم از زحمات جناب ورزی... این طور قضاوت نکن اخوی... این طور قضاوت کردن در شأن من و شما نیست.»

همین دو جمله کمی تند و ترش، بهانه ای می شود برای یک بحث پر زد و خورد بین مدیران میانی و چنین جمله هایی را می شود در بین تعارف ها و تندی ها و شوخی های گاه و بی گاه دید: «کسی که طرح ۴۰ قسمتی تصویب کرده، بعد شده ۶۰ و امسال ۸۰ و گفته احتمالا به ۱۰۰ برسیم نشون می ده بسیار پر کار هست...»

نفر دیگری که جزو مدیران جوان نیست ولی ارتباط نزدیکی با آنها دارد، می نویسد: «ورزی یه دور از اول قاجار تا ته پهلوی رو داره می سازه/ احتمالا تو گام بعدی تا دوره احمدی نژاد می آد جلو یا اینکه برمی گرده عقب تا برسه به کوروش و داریوش! یکی باید کنترلش کنه دیگه.» و یکی دیگه می نویسد «والا آمریکا و اسرائیل رو باید بی خیال بشیم... از اونا خطرناک تر دَم دست هستن... کل فلسفه وجودی انقلاب اسلامی رو با یه سریال مزخرف به باد داد.»

اطلاعات تازه درباره تصویب معمای شاه

شکلک ها و استیکرهای خندان و تعجب کرده رد و بدل می شود تو نوبت به اطلاعات و حرف های ناگفته برسد: «اینها که گفتم اطلاعات دقیق ولی رسانه ای نشده است... ایشون پس از اتمام بدنه اصلی رفت سر تدوین و فهمید کل داستان رو به قول برنامه سازان، «داخلی» ضبط کرده، یعنی داخل کاخ شاه، داخل منزل دکتر وزیری و برای همین دوباره برگشت و بالای ۱۰۰۰ دقیقه صحنه «خارجی» از محیط شهری و اجتماعی گرفت.»

و نفر بعدی حرف بالا را تایید می کند و می نویسد: «چه گویم از ناگفته های معمای شاه...». اگر این حرف حقیقت داشته باشد، باید حسابرسان رسیدگی کنند که این سریال متوسط تلویزیونی، با بازیگرانی که هیچ کدام در حد ستاره های درجه یک سینما و تلویزیون نیستند، چه هزینه ای روی دست بیت المال گذاشته و چقدر برای این «ندانم کاری» ها و نابلدی ها پول خرج شده است. به خصوص وقتی مدیر دیگری که در شورای طرح و برنامه عضویت داشته/ دارد، می گوید: «یک کد هم می دم: شورای طرح و برنامه با ساخت معمای شاه مخالفت کرده... برید رگ و ریشه کار رو از دستخط مدیر وقت بگیرید...» منظور از «مدیر وقت»، معاون وقت سیما در زمان عزت الله ضرغامی است.

یکی دیگر از اعضای این جلسه درباره روزی که این سریال تصویب شد، می گوید: «در جلسه کذایی، وقتی کلیت فیلمنامه به اطلاع اعضا رسید، همه مخالف بودند. در این متن، آقای ورزی می خواست با تکیه بر فساد اخلاقی و زن بارگی محمدرضا شاه دوران طاغوت را به مردم بشناساند. خب او سراغ موضوعی رفته که در تلویزیون ما اساسا امکان نمایشش نیست و تازه دوران طاغوت چیزهای مهم تر و ظلم های بزرگتری دارد تا این فساد اخلاقی. جالب آن که ۹۰ درصد اعضای جلسه با این طرح مخالفت کردند (یعنی به جز یک نفر)، ولی یک هفته بعد به ما خبر رسید که بودجه سریال تصویب شده و پیش تولید را آغاز کرده اند. حالا آن آقا باید بیاید و پاسخ دهد که با بیت المال چه کرده اند و چه خسارتی روی دست مردم گذاشته اند.»

و نفر بعد هم تایید می کند: «من خودم شورای طرح و برنامه بودم. همه شورا بالاتفاق مخالف بودند.» و این سوال باقی می ماند که با این همه مخالفت «پس چرا ساخته شد؟» و جواب «به همان دلیل مدیر وقت و معاون وقت.»

مدیران وقت وارد می شوند

دعوای تلگرامی بین مدیران گذشته و قدیم سازمان، به نفع مخالفان مغلوبه شد ولی ماجرا از جایی داغ شد که یکی از مدیران وقت سازمان در دوره ضرغامی پا به میدان گذاشت و درباره معمای شاه و اتهاماتی که در گروه مطرح شده، به سخن آمد: «سلام به دوستان عزیز و تبریک اعیاد. من چون چند روزی به گروه مراجعه نکرده بودم لذا امشب نکاتی درباره سریال معمای شاه دیدم که دوستان بیان کرده اند که ضروری دیدم چند نکته را برای آگاهی دوستان تقدیم کنم: ۱/ ساخت و تولید سریال درباره شاه در تلویزیون به رغم دستورات اکید رهبری به رؤسای سابق تلویزیون از دوره دوم مهندس ضرغامی کلید خورد و از این جهت قابل تقدیر است. ۲/ معدودی از کارگردانان حاضر به ساخت این سریال شدند که از میان آنها آقای ورزی با انگیزه تر و جدی تر بود. ۳/ سریال مصوب شورای طرح و برنامه الف ویژه که زیر نظر معاون سیما و نیز طرح و برنامه سیما که زیر نظر مدیر طرح و برنامه سیما بود، بوده است که اسناد آن در سیما هست و اصولا ابلاغ مصوبات برای ساخت بدون آن میسور نیست. حال اگر برخی اعضای شورا نظرهایی داشته اند، در جای خود محترم است. ۴/ منظومه فکری سریال و بایدها و نبایدهای کار به کارگردان، تهیه کننده و سایر مسئولان ذی ربط ابلاغ شد. به دلیل تغییرات مدیریتی در سازمان عملا امکان هدایت و نظارت سریال توسط مدیرانی که با افتخار این مجموعه را در دستور ساخت داشتند، فراهم نبود و در آن زمان بخش بسیار کمی از کار جلو رفته بود. ۵/ نقدها نباید از جاده انصاف خارج شود. بنده به محتوی و فرم کار نقدهایی دارم که منتقل کرده ام. با تشکر از حوصله عزیزان در گروه.»

حالا کار بالا گرفته است و مدیران رده اول سابق/فعلی وارد ماجرا شده اند. سریالی با آن بودجه عظیم ساخته شده و نظارت دقیقی روی آن نبوده؟ به طرز مشکوکی تصویب شده و بودجه گرفته است؟ حالا در این بین حرف هایی زده می شود که برای کسانی که در زمینه رسانه فعال هستند، تعجب برانگیز است: «سلام بر دوستان و عزیزان/ نقد جناب [...] و پاسخ صادقانه [...] در خصوص سریال معمای شاه رو مطالعه کرد و با تاکید بر موافق بودنم با نظر [نفر دوم] مبنی بر این امر که بعد از تصویب مشروط سریال در شورای طرح و برنامه و الف ویژه به دلیل تغییر مدیران، امکان نظارت کامل در حین ساخت توسط مدیران تصویب کننده از دست رفت و تیم تولید در فضای تغییرات کار را جلو بردند و با همه تلاش هایی که کرده اند حاصل کارشان خالی از اشکال نمی باشد/ به ویژه آنکه در آخرین جلسه ای که با تهیه کننده و کارگردان برگزار شد [...] (مدیر وقت) در جمع بندی نهایی، گروه سازنده و ناظر کیفی را موظف به رعایت بند بند نقطه نظرات کارشناسی شورای طرح و برنامه و الف ویژه به اضافه نکات توصیه ای خودشان کردند./ این امر در آخرین صورتجلسه صادره مورد تایید قرار گرفته و در دبیرخانه طرح و برنامه سیما و شبکه یک و در اختیار ناظر کیفی قرار گرفته است./ این مصوبات و نظرات در قالب صورتجلسات کتبی و توجیه شفاهی با حضور کارگردان در شورای طرح و برنامه به کارگردان محترم و در مواردی تهیه کننده ابلاغ شده است./

[...] (یکی از حاضران در گروه) بهترین گواه هستند که در بررسی طرح ها و فیلمنامه ها هیچ مماشاتی صورت نمی گرفت و متاسفانه اگر کوتاهی در امور دیده می شد، ناشی از کم توجهی برخی مدیران فیلم و سریال و ناظران کیفی در مراحل ساخت بوده است./ کوتاه کنم. مهم ترین و کلیدی ترین تذکر طرح و برنامه که حقیر شخصا به آن اعتقاد داشتم و دارم و در صورتجلسه ای مورد تاکید قرار دادم و موکدا مطالبه کردم، این بود که جناب ورزی عزیز فقط کارگردانی کنند و نقشی در فیلمنامه نداشته باشند./ این مهم با ارزشیابی آثار قبلی ایشان حاصل شد. در آثار قبلی نقاط قوت کارگردانی و بازیگردانی و نور و تصویر و گریم قابل مشاهده بود ولی ضعف داستان و فیلمنامه در برخی آثار به چشم می خورد./ اگر توصیه مورد تاکید طرح و برنامه و معاون وقت سیما رعایت می شد، امروز معمای شاه بهتر دیده می شد و کمتر مورد انتقاد قرار می گرفت./ با پوزش از تصدیع...»

مدیری که کارهای از مد افتاده و باسمه ای محمدرضا ورزی را از نظر کارگردانی قابل قبول می داند (!)، اهمیت ندارد. این مهم است که سریالی با آن پیش تولید و سروصدا ساخته شده و تازه امروز مدیران سازمان درباره حقایق پشت پرده و تصمیمات شان حرف می زنند. کاش این بحث ها و نظرها، قبل از بودجه هنگفت هزینه شده می شد...

سوال های نسل جوان تر مدیران

بحث ها ادامه دارد. حالا که مدیران با سابقه ای وارد شده اند و پاسخ قبلی ها را داده اند، وقت ورود تیم جوان تر است که صریح سوال بپرسند؛ سوال هایی که بی جواب است و ای کاش برای پس از این هم پرسیده شود: «سلام علیکم. بر اساس این توضیحات، پیش از نگارش فیلمنامه معمای شاه، تهیه کننده و کارگردان انتخاب شده بودند. وقتی فیلمنامه یک مجموعه بزرگ و گونه آن مشخص نشده، چرا باید کارگردان انتخاب شود؟ فرض کنید فیلمنامه می خواست از زاویه مبارزات مسلحانه علیه رژیم {قصه را} روایت کند یا می خواست از زاویه یک درام عاشقانه آن دوران را بازگو کند. آیا باز هم هر کارگردانی مناسب این کار بود؟ فکر می کنم اشکال اصلی در این بوده که قبل از نگارش فیلمنامه، اقدامات بعدی شروع شده.»

و فرد کم سابقه دیگری این گونه اطلاعاتش را به رخ می کشد و سوال های جدیدتری در ذهن ها می سازد: «مجموعه ای مثل معمای شاه، حدود ۴۰۰۰ دقیقه زمان دارد. نگارش فیلمنامه آن حدود ۵۰۰ میلیون و تولید آن حدود ۳۰ میلیارد تومان هزینه دارد. اگر صدا و سیما ابتدا سه میلیارد تومان هزینه می کرد و از شش گروه مجزا می خواست فیلمنامه را بنویسند، سپس بین آنها بهترین را انتخاب می کرد، ده درصد هزینه ها افزایش پیدا کرده بود اما این اطمینان وجود داشت که بهترین گزینه موجود انتخاب شده، نه اینکه بعدا بخواهیم توجیه کنیم تغییرات مدیریتی اجازه نظارت را نداد یا اینکه ما گفته بودیم فیلمنامه نویس نفر دیگری باشد نه این آقا. ببخشید جسارت کردم اما فکر می کنم فرآیند تبدیل ایده به سریال، از ابتدا درست طراحی نشده بوده و کارگردان تنها مسئول ضعف های کار نیست.»

چه خوب که ورزی اینجا نیست تا به شیوه معمولش پاسخ دهد! به خصوص وقتی بحث به اینجا می رسد: «همان گونه که فرمودید تقبل هر دو مسئولیت کارگردانی و نویسندگی از سوی جناب ورزی به کار ضربه بزرگی زده. بنده از عوامل می شنیدم که در سر صحنه و با علم به ضعف نوشته ها، به خاطر مشغله جناب ورزی به کارگردانی امکان اصلاح نوشته ها نبود و گفته می شد که بگیرید تموم بشه بریم...».

«بگیریم، تموم بشه، بریم». این بن مایه همه بحث هایی است که انجام می شود و همه سوال هایی است که بی جواب می ماند. دقیقا جمله ای که همه به آن اذعان دارند. سریالی با بودجه عظیم تصویب شده، بدون نظارت درست ساخته شده، در هنگام تولید همه به گرفتن و تمام شدن و رفتن فکر می کرده اند و حالا که نتیجه روی آنتن است، تازه ساز نقدها کوک شده است. برای رسانه ای که بودجه ها را در سال های سخت اقتصادی این طور بی حساب و کتاب دور می ریزد باید چه نسخه ای پیچید؟ شاید مدیران جدید کت جادویی به تن داشته باشند.