خاطرات خواندنی عزیزترین دختر ناصرالدین شاه

هفته نامه ایران بانو، ضمیمه روزنامه ایران*: «در شب پنجشنبه روز آخر ماه ربیع الاول ۱۳۳۲ هجری- قمری، هفت دَلو، یک عصری که هوا ابری و تیره و مانند افکار و خیالات خودم محزون و غم دیده بود در اتاق نیمه روشنی نشسته و مشغول به نقاشی بودم. برف به شدت می بارید و هیچ صدایی جز وزش باد مسموع (شنیده) نمی شود. سکوت غمناکی سراپای وجودم را احاطه کرده و افزوده بر او روشنایی قرمز رنگ ملایمی از بخاری ساطع (پخش) بود.»

این جملات شروع نگارش خاطراتی است که ۱۰۳ سال پیش از زنی جوان به نام «زهرا» از شاهزادگان دربار ناصرالدین شاه قاجار- که لقب «تاج السلطنه» را با خود همیشه همراه داشت- به یادگار مانده است. این زن یکی از عزیزترین دختران ناصرالدین شاه بوده است که برخلاف تمام زنان آن دوران چه در اندرونی و چه در خارج آن، گونه ای زندگی کرد که به عنوان روشنفکر و منتقد و نترس در تاریخ زنان ایران معروف شده است.


زنی منتقد در دربار

تاج السلطنه یکی از مطرح ترین زنان منتقد و روشنفکر دوره قاجار است که با بسیاری دیگر از زنان آن دوران تفاوت داشت. شاهزاده ای که در دربار قاجار در ناز و نعمت زندگی می کرد اما زمانی که به شعور و آگاهی رسید به سختی از وضع دربار، رفتار پدر تاجدار خود و ستمی که از سوی او بر زنان می رفت انتقاد کرد و سرانجام در شمار فعالین جنبش های زنان قرار گرفت.

خاطره نویسی و «تاج السلطنه»

پرداختن به زندگی تاج السلطنه و بررسی شخصیت او به چند دلیل بسیار قابل اهمیت است. او از معدود افرادی است که در آن دوران دست به نوشتن خاطره نویسی زده است. نوشتن خاطرات شخصی، در فرهنگ ما حتی در بین مردان هم غریب بود. تاج السلطنه به موقعیت خانوادگی خود توانسته بود از نعمت خواندن و نوشتن بهره مند شود. همان طور که می دانیم آموزش دختران در آن دوران، مخالف عرف بود و زنان اجازه رفتن به مدرسه را نداشتند.

صراحت گفتار و احساسات زنانه

آنچه را که این شاهزاده قجری در نقل خاطراتش می آورد در جای خود بسیار تازه و قابل تامل است. از جمله صداقت گفتار اوست که بدون پیچیدگی و ترس، از احساسات زنانه، عشق و دلدادگی و خواسته های برحق خود سخن می گوید و بسیار ارزشمند است. صراحت زبان و گفتن از دردها و مشکلات و سختی هایی که نه تنها خودش بلکه زنان هم زمان خودش داشته اند در روشن کردن زندگی زنان در صد سال پیش بسیار تاثیرگذار است.

انتقاد شدید دختر به شاه پدر!

نکته دیگری که شخصیت تاج السلطنه را برجسته می کند، دید بسیار انتقادی او نسبت به پدرش؛ یعنی ناصرالدین شاه و بررسی رفتار و شخصیت او، هم به عنوان شاه مملکت و هم به عنوان پدر است. او نادانی، بی کفایتی، کوته فکری، خوشگذرانی پدر و داشتن حرمسرا و زنان متعدد را یکی از عوامل عقب ماندگی ایران در آن زمان می داند. البته برادرش؛ مظفرالدین شاه که بعد از پدر روی کار می آید و دیگر درباریان هم از نقدهای او در امان نبودند.

بدترین القاب به نزدیکان مظفرالدین شاه

تاج السلطنه در انتقادی که از مظفرالدین شاه، برادرش می کند، او را فردی نالایق، بی خبر، بدون عزت نفس، نادان و عشرت طلب معرفی می کند، او را نکوهش می کند و مسافرت های بی مورد و وام های بی دلیل و پیشکاران نالایق و فرصت طلب شاه را به باد انتقاد می گیرد تا جایی که از نسبت دادن بدترین القاب به نزدیکان شاه هم ترسی ندارد.

انتقاد شدید بر وجود «دایه ها»!

در تاریخ ایران و حتی در جهان کمتر دیده شده است که شاهزاده ای علیه خاندان خود این چنین، آنها را به باد انتقاد بگیرد. به ویژه اگر این فرد زن باشد و در دورانی زندگی کند که به گفته خود او زنان جزو بهایم و وحوش به شمار می آیند. او در خاطرات خود، بارها رسم سپردن کودکان را به «دایه» در آن زمان، مورد انتقاد شدید قرار می دهد و روی سخن او در درجه اول با مادر خود و بعد زنان دیگری است که فرزندانشان را از کودکی به دست دایه می سپردند و آنان را از مهر و محبت مادری و شیوه درست تربیت بی بهره می سازند.

تاج السلطنه بر این باور بود که پایه های شخصیتی کودک از همان اوان کودکی از رفتار و ویژگی های مادر شکل می گیرد، بنابراین پرورش یافتن کودک در دامان دایه ای که نه شیوه تربیتی درست را می داند و نه از آموزشی در این زمینه برخوردار است، کاری اشتباه است.


آموزش و تحصیل راه مبارزه با خرافات

او به موقعیت زن در جامعه آن روز به خوبی آگاه است. موجودی که هرگز در هیچ کجا به حساب نمی آمد، از داشتن آموزش و خواندن و نوشتن بی بهره است، حق انتخاب در هیچ موردی حتی در نقش زدن سرنوشت خود را ندارد و مطیع و برده مرد است. تاج السلطنه مهم ترین عامل بدبختی زنان را در نشناختن حق و حقوق خود می داند و در خانه نشستن و خنده و حرافی را، تنها هنر زنان هم نسل خود می داند. در مقابل، راه نجات زن را در آموزش و تحصیل علم، مبارزه با خرافات و سنت های غلط می بیند.

معلمان غرب زده و اشتباهات تاج السلطنه!

البته تاج السلطنه در کنار چنین تفکرات سالم، متاسفانه تحت تاثیر معلمان متجدد خود غرق دنیای غرب و جذابیت های مادی و ضددینی آن می شود تا جایی که حجاب را کنار می گذارد، لباس های فرنگی می پوشد و در نهایت ترک مذهب و شعائر آن می کند.

برخی از منابع اشاره می کنند که او پس از خاتمه دادن به ازدواج ناموفق خود، در روابط آزادانه با مردان افراط می کند. تاج السلطنه بعدها در طول اقامت خود در اروپا نیز تحت تاثیر زندگی زنان اروپایی و اندیشه های فمینیستی آنان و نیز افکار نوین سیاسی و اجتماعی متفکران غربی- که گاهی با فرهنگ اسلامی جامعه تضاد داشت- قرار می گیرد.

نقد بر آداب و رفتار مردسالارانه

تاج السلطنه با وجود شاهزاده بودنش و رشد و تربیت در حرمسرای ناصرالدین شاه از نخستین زنان روشنفکر ایران بوده است که به درستی او را «فمنیست و سوسیالیست» هم خوانده اند. آشنایی این زن با موسیقی، نقاشی، ادبیات، تاریخ، فلسفه و زبان فرانسه در متن خاطراتش به خوبی پیداست. این شاهزاده اگرچه به دلیل دلبستگی فراوان به پدرش گاهی دچار تعصب می شود و حتی هنگام داوری در مورد مخالفان شاه تعصب نشان می دهد اما در نقد آداب و رفتار مردسالارانه نزدیکان و بی تدبیری های برادر تاجدارش مظفرالدین شاه و حتی انتقاد از خود و دیگر بستگانش منصف و واقع بین است.

زندگی از تولد تا طلاق

همان طور که اشاره شد تاج السلطنه دختر دردانه ناصرالدین شاه قاجار بود. او در سال ۱۳۰۱ هجری قمری مصادف با ۱۲۶۲ هجری شمسی به دنیا آمد و مادر او زنی به نام«توران السلطنه» از بستگان پدری شاه بود. بعد از تولدش او را به رسم معمول به دایه ای از کنیزان سیاه دربار سپردند. هفت ساله بود که به مکت فرستادنش اما دو سال بیشتر بنا به دلایلی که بعدا اشاره می شود به مکتب نمی رود. این دختر زیبای دربار را با اینکه «عزیز السلطان» ملیجک معروف و پسرخوانده ناصرالدین شاه، دلباخته و خواهان او بود به شخصی به نام «حسن خان شجاع السلطنه» شوهر می دهند که او هم کودکی به سن خود تاج السلطنه بود.

ناصرالدین شاه که این دختر خود را بسیار دوست داشت شرط گذاشته بود تا بیست سالگی به خانه شوهر نبرند. اما او را بعد از ترور ناصرالدین شاه و در دوره حکومت مظفرالدین شاه به خانه شوهر فرستادند. این ازدواج همان طور که تصورش می رفت به دلایلی از جمله هوس بازی های شوهر سرانجام به طلاق کشید.

وسوسه اطرافیان و متملقین

تاج السلطنه در مسیر زندگی خود با فراز و فرودهایی همراه بود که گاهی باعث رفتارها و تصمیم هایی نادرست که خودش هم به آن اشاره کرده است، شده است. در جایی درباره او آمده است: «عدم همفکری تاج السلطنه با همسرش و نیز تحریک و اختلاف افکنی اطرافیان آنها، سرانجام منجر به جدایی آن دو از هم شد و وجود سه فرزند نیز نتوانست مانع این امر شود. تاج السلطنه در خاطراتش علاقه به یادگیری دانش و سفر به اروپا را علت جدایی خود از همسرش بیان می کند.
وی بعدها از این اقدام پشیمان شده و وسوسه اطرافیان و به ویژه آموزش های معلم خود را که سعی در جدا کردن او از مذهب داشت، مسبب جدایی اش می داند و می گوید: «این متملقین، مذهب و جدیت من در اوامر آسمانی را هم مخالف با خیالات فاسد خود دیدند، خواسته مرا از قید مذهب خلاص کرده، بعد با کمال آسانی از شوهرم هم جدا کنند.»

غربزدگی تا رسیدن به بی دینی!

در آخرین نوشته های تاج السلطنه خود او به صراحت به این موضوع اشاره می کند که تحت تاثیر افرادی غرب زده به لامذهبی می رسد. یکی از این اشخاص جوانی از اقوام نزدیک او بوده است که به او علاقه مند بود. او را تحریک می کند که باید تحصیل کند و فرانسه بخواند. این جوان هفته ای سه روز به تاج السلطنه درس می داده است تا جایی که او را تحت تاثیر حرف های خود قرار می دهد. به این صورت که در وقت استراحت بین درس خواندن، صحبت های مذهبی می کرده است و از دنیای طبیعیون که به هیچ گونه مذهبی اعتقاد نداشته اند برای او می گفته است!

تغییر تا ترک نماز و طاعت!

او در ارتباط با آن جوان که به او درس می داده است و تحت تاثیر آن قرار گرفته است نوشته است: «... من در اوایل خیلی متغیر شده، با او مجادله می کردم بعد کم کم گوش می کردم. پس از مدتی باور کردم. کاری که کردم تغییر لباس دادم. لباس فرنگی، سربرهنه. در حالتی که در ایران هنوز زن ها لباس فرم قدیم را داشته. پس از ترک لباس، ترک نماز و طاعت را هم کردم زیرا که با... و آستین های تنگ لباس های چسبیده وضو ساختن و نماز کردن مشکل بود. پس از اینکه نماز ترک شد، تمام مذاهب و اعتقادات را باطل شمرده.»

تنها نسخه دست نویس از خاطرات تاج السلطنه

خاطرات تاج السلطنه نخستین بار به کوشش و مقدمه «منصوره اتحادیه (نظام مافی)» و «سیروس سعدوندیان» در سری کتاب های نشر ایران در آغاز دهه شصت منتشر شده است. این چاپ براساس نسخه دست نویس «رحمت الله داعی طالقانی» ملازم سفارتخانه جلیله دولت عالیه افغانستان (تحریر شده در سال 1303 شمسی) انجام شده که او گویا نسخه دست نویس تاج السلطنه را در اختیار داشته است. نسخه ای که تاکنون یافت نشده است.

آغاز نوشتن خاطرات همراه با ضعف حکومت قاجار

هنگام تولد این شاهزاده، پدرش ناصرالدین شاه و حکومت قاجار در اوج اقتدار و ثبات بود. اما زمانی که تاج السلطنه دست به قلم شده و شروع به نوشتن فراز و فرودهای زندگی خود می کند آتش جنگ جهانی اول، جان را در شعله های خود می سوزاند. زمانی که در ایران وقایعی همچون اعتراض زنان بی حقوق حرمسرای سلطانی بعد از شکستن قلیان ها، فساد فراگیر دربار، قتل ناصرالدین شاه پدر، انقلاب مشروطیت و... در نهایت فراهم شدن افول پایه های حکومت قاجار، دنیای پر از پرسش تاج السلطنه را دیگر خود می کند.

ثبت «نباید»ها در خاطرات تاج السلطنه

خاطرات تاج السلطنه که به روایت جزء به جزء آن خواهیم پرداخت، زندگینامه خود نوشت اوست که از بدو تولد تا زمان متارکه با همسرش را دربر می گیرد. یکی از اهداف تاج السلطنه برای نوشتن این خاطرات، بیان احساسات شخصی او بوده است. او در خاطراتش، بر هر آنچه «نباید» شورید. چه آنجا که نظام سلطنتی خاندان خود را مورد سرزنش قرار می دهد و چه آنجا که از احساسات شخصی خود به عنوان یک زن سخن می گوید. خاطرات او سرشار از مجموعه عواطف بشری یعنی عشق، تنفر، پشیمانی، حسادت، دلسوزی و... که کمتر زنی در آن دوران جسارت بیان این احساسات را داشته است.

* زهره شریفی