بررسی طرح جایگزین خدمت سربازی اجباری

روزنامه جهان صنعت: سین مثل سربازی. دو سال از عمر تو چقدر ارزش دارد؟ خدمت مقدس سربازی یا به قولی دیگر اجباری در سال ۱۳۰۴ به تصویب رسید. از ۹۰ سال پیش تا امروز این قانون گاهی اسباب مرد شدن جوان‌ها بوده است و گاهی جان جوانی‌شان را گرفته است.

۲۴ ماه از طلایی‌ترین روزهای زندگی را باید با حقوق ماهانه ۶۰ تا ۷۰ هزار تومان سپری کنند. این ۲۴ ماه سهمی است‌ ثابت از آنهایی که فن و حرفه‌ای را به خوبی مسلط هستند یا به دلیل موقعیت اقتصادی خانواده از تحصیلات بازمانده‌اند تا آنهایی که مدرک کارشناسی ارشد و دکترا دارند. همه و همه بدون مشکل جسمی باید پس از اتمام تحصیل به سربازی بروند.

انجمن اسلامی دانشکده اقتصاد‌ دانشگاه تهران هفته گذشته همایشی با عنوان «بررسی ابعاد اقتصادی خدمت سربازی» با حضور عباسعلی منصوری‌آرانی‌‌ نماینده نهمین دوره مجلس، عضو کمیسیون امنیت ملی و مسوول پیشین آموزش کل ارتش، حسن سبحانی‌ استاد تمام اقتصاد دانشگاه تهران و نماینده پیشین مجلس شورای اسلامی، صادق الحسینی‌ اقتصاددان و مشاور پیشین بانک جهانی و مهدی احمدی‌معین کارشناس مرکز پژوهش‌های مجلس در حوزه خدمت سربازی برگزار کرد.

سالن همایش‌های دانشکده اقتصاد‌ این بار علاوه بر دانشجویان و کارشناسان، شاهد فارغ‌التحصیلانی بود که یا به سربازی رفته‌اند یا بعد از پر کردن دفترچه منتظر هستند که به سربازی اعزام شوند. حتی حضور مادری که به دلیل اهمیت موضوع به این همایش آمده بود، تعجب برخی حاضران را برانگیخته بود.

بر‌اساس پژوهشی که درباره خدمت سربازی و شیوه آن در کشورهای مختلف‌ انجام شده است، ایران بین ۲۴ کشوری است که خدمت سربازی، اجباری و بیش از ۱۸ ماه به طول می‌انجامد. این درحالی است که در ۱۰۰ کشور جهان خدمت اجباری لغو شده است. در چهار کشور خدمت اجباری فقط در شرایط خاص مثل جنگ و بحران‌های خاص انجام می‌گیرد و در ۱۰ کشور طول خدمت اجباری کمتر از ۱۸ ماه است که با افزایش میزان تحصیلات، زمان آن کاهش پیدا می‌کند.

خدمت سربازی اجباری باشد یا حرفه‌ای‌‌

به گفته کارشناسان، اگر خدمت سربازی از اجباری به حرفه‌ای تغییر کند، هزینه‌های پنهان و آشکار خدمت سربازی کاهش چشمگیری خواهد داشت. از دیگر روی‌ افرادی که به خدمت سربازی نمی‌روند هم می‌توانند‌ دو سال از عمری که به نظرشان از دست می‌رفت را به دو سال با بهره بالا تبدیل کنند.

صادق الحسینی، اقتصاددان و مشاور سابق بانک جهانی، عوارض سربازی اجباری برای دولت و سیستم نظامی را مخرب و پرهزینه دانست و گفت: در تحقیقاتی که موسسه جی‌ای‌او در خصوص هزینه‌های سربازی اجباری و سربازی حرفه‌ای پس از لغو سربازی اجباری آمریکا در سال ۱۹۷۳ انجام داد، دو اقتصاد‌دان اثبات کردند که هزینه‌های سربازگیری حرفه‌ای کمتر از سربازگیری اجباری است. از این رو استفاده بیش از حد از نیروی کار در خدمت سربازی به صورت اجباری در مقابل هزینه‌های هنگفت آموزشی برای آنها بازده اقتصادی ندارد.

الحسینی با مقایسه تجربه کشورهای دنیا از خدمت سربازی درباره‌‌ مالیات پنهان سربازی اجباری عنوان کرد: طبق پژوهش‌های انجام‌شده در آمریکا در سال‌های جنگ ویتنام سالانه هشت میلیارد دلار مالیات پنهان که تفاوت حداقل حقوق از حقوق سربازان به دولت است، پرداخت می‌شد. این در حالی است که پرداخت مالیات پنهان سربازان در ایران نیز بین ۱۲ تا ۱۵ هزار میلیارد تومان است.

به گفته الحسینی‌ سه ویژگی عدم رضایت، کار بی‌مزد و رایگان و همچنین عدم امکان پیگیری مطلوبیت فردی و منافع شخصی باعث شده خدمت سربازی در ایران اجباری شمرده شود و نه‌تنها برای سرباز بلکه برای سیستم نظامی هم بازده نداشته باشد. از این‌رو باید سربازی اجباری از بین برود و به سمت سربازی حرفه‌ای همچون روش غالب کشورهای دنیا پیش برود.

۸۰ درصد سربازان فراری در ایران متعلق به دهک‌های پایین جامعه هستند

در بخش دیگری از این همایش عباسعلی منصوری آرانی، نماینده مجلس شورای اسلامی درباره‌‌ ابعاد اقتصادی خدمت سربازی گفت: پیشتر در قسمتی از لایحه بودجه پیشین تلاش کردند تا طرح خرید جریمه خدمت سربازی به صورت قسطی فراهم شود‌ اما با این حال نمایندگان، توهم آقازادگی در خصوص مشمولان خدمت سربازی دارند، در صورتی که ۸۰ درصد سربازان فراری در ایران متعلق به دهک‌های پایین جامعه هستند و قادر به پرداخت جریمه خدمت سربازی که ۱۰ میلیون تومان است و هر ساله یک میلیون تومان به آن اضافه می‌شود نیستند.

به گفته آرانی همه مشمولان خدمت سربازی دانشجو و دارای مهارت نیستند و بسیاری از آنها طریقه زندگی را در سربازی یاد می‌گیرند. البته مقایسه این خدمت در برابر دستمزد ۶۰ تا ۷۰ هزار تومانی که یک سرباز در طول ۲۴ ماه خدمت دریافت می‌کند، ناچیز بوده و مجبور است از خانواده‌اش ماهانه حداقل ۲۰۰ هزار تومان برای هزینه رفت‌وآمدش دریافت کند.

آرانی، ارزشمندترین سرمایه هر انسانی را عمر و جان او دانست و تاکید کرد: در کشورهای توسعه‌یافته عمر انسان‌ها ارزشمند است و همین موضوع باعث می‌شود تا به عمر و زمان انسان‌ها اهمیت داده شود. اما باید توجه کنیم که موقعیت سیاسی و امنیتی ما با کشورهای اروپایی متفاوت است. ما مرزهای طولانی با کشورهای در حال جنگ و ناامن داریم و برای حفظ امنیت ملی، طبق اصل «۴۷» قانون اساسی در زمان صلح هم باید آماده باشیم.

هزینه فرصت سربازی بیشتر از درآمد آن است

حسن سبحانی، استاد اقتصاد دانشگاه تهران و نماینده پیشین مجلس با بیان اینکه قانون خدمت سربازی مربوط به سال ۱۳۰۴ است، گفت: خدمت سربازی در سال ۱۳۰۴ به یک قانون تبدیل شد.

با وجود اینکه خدمت سربازی ابعاد تقویتی برای قوه نظامی کشور و حفظ منافع ملی دارد، امروزه این اجبار که در گذشته به رشد فرد منجر می‌شد به هدر رفتن عمر افراد تبدیل شده و اجباری بودن این انتخاب، موقتی بودن دوره آن و مناسب نبودن توانایی‌های فرد با نوع کار واگذاری در طول دوره خدمت نشان می‌دهد که هزینه فرصت خدمت سربازی به مراتب بیشتر از درآمد حاصل از آن است.

سبحانی بر تقویت روحیه ملی تاکید کرد و گفت: باید توجه کرد که هر نوع هزینه فرصتی برای حفظ روحیه ملی اولویت دارد. حتی اگر «هزینه فرصتی» باشد که بخش بزرگی از جامعه احساس کنند در پی رفتن به سربازی باید پرداخت کنند و زیاد است. آنچه اهمیت و اولویت بیشتری دارد روحیه ملی و امنیت ملی است.

به گفته وی نهایتا به موضوع سربازی باید به دور از هر‌گونه سوگیری و جهت‌گیری و از چشم مردم نگاه کرد.

مرزهای طولانی و خطرناک توجیه سربازگیری اجباری است

مهدی احمدی معین، کارشناس مرکز پژوهش‌های مجلس در حوزه خدمت سربازی نیز عنوان کرد: قبل از پرداختن به ابعاد اقتصادی خدمت سربازی باید بعد امنیتی آن را در نظر داشت.

معین، یکی از توجیهات نیروهای مسلح برای سربازگیری را ایجاد امنیت مرزها بیان کرد و گفت: کشور ایران طولانی‌ترین مرزهای خشکی و آبی را با کشورهای همسایه‌ای دارد که عمدتا ناامن هستند‌ از این‌رو خدمت سربازی ابزاری برای فراهم کردن امنیت مرزهاست.

با این حال به نظر می‌رسد که در طول سال‌ها هزینه‌های پنهانی برای سربازان و خانواده‌هایشان به صورت اجتماعی و اقتصادی به بار آورده و از این‌رو کشورهای پیشرفته در حال حاضر به دنبال دور نگه‌داشتن نیروی انسانی از جنگ بوده و به همین سبب ارتش‌های پیشرفته و بزرگ دنیا به سمت بهره‌گیری از سیستم‌های بدون سرنشین و هوشمند نظامی و سربازگیری حرفه‌ای‌اند که این سربازی داوطلبی در صورت تایید در دو ارزیابی توانمندی و انگیزه فردی اتفاق می‌افتد.

آمادگی رزمی با دو یا سه ماه آموزش به انجام می‌رسد

منصوری آرانی در بخشی دیگر از سخنان خود با تاکید بر این موضوع که‌ دو یا سه ماه آموزش رزمی الزامی است، گفت: اگر بعد از سه ماه آموزش اجباری ادامه دوره را به سربازی حرفه‌ای تبدیل کنیم هزینه‌هایی که نیروهای نظامی متحمل می‌شوند بسیار کاهش خواهد یافت.

وی تاثیرات ورود چند صد هزار سرباز اجباری را مورد سوال دانست و تاکید کرد: حجم افراد ورودی به دوره اجباری بسیار زیاد است و دوره آموزش رزمی هزینه بسیاری هم بر دوش نیروهای نظامی دارد. برای مثال هزینه‌هایی که یک سرباز طی یک سال دارد پنج برابر هزینه‌هایی است که یک نیروی کادری دارد.

خدمت سربازی، عدم توازن بین دختران و پسران است

احمدی معین به عدم توازنی که سربازی اجباری برای دختران و پسران ایجاد می‌کند اشاره کرد و گفت: پسرها در دو مرحله سخت با مساله سربازی مواجه می‌شوند. ابتدا زمان کنکور کارشناسی؛ اگر در دانشگاه پذیرش نشوند فقط یک سال فرصت شرکت در کنکور را دارند و بعد از فارغ‌التحصیلی هم برای قبولی در مقطع بعدی زمان بسیار کوتاهی در اختیار دارند. این درحالی است که دختران برای پذیرش در دانشگاه‌ها هیچ محدودیتی ندارند.

براساس گزارشی که مرکز تحقیقات استراتژیک درمورد ورود خانم‌ها به دانشگاه دارد، هر سال بر تعداد ورودی آنها افزوده می‌شود و این موضوع به دلیل عدم عدالتی است که به دلیل سربازی اجباری به وجود می‌آید.

معین به سه موضوع طلاق‌های صوری، خود زنی‌های جسمی و آسیب‌های اجتماعی به عنوان مشکلات اجتماعی دیگر سربازی اجباری اشاره و بیان کرد: آسیب‌های اقتصادی و اجتماعی سربازی اجباری گاهی مواقع غیر قابل جبران است و به همین دلیل باید راهکارهای مناسبی برای بهبود آن بیابیم.

راهکارهایی برای بهبود خدمت سربازی

الحسینی در خصوص راهکارهایی برای بهبود خدمت سربازی در ایران خاطر نشان کرد: در ماده «۳۶» برنامه ششم توسعه پیشنهاد شد تا بخش‌های خصوصی نیز در تربیت مهارت‌های بهتر و کارآمد طی دوره سربازی کمک کنند.

وی اظهار کرد: برای آنکه خدمت سربازی را از حالت اجباری به حالت رضایتمندانه و عادلانه همراه با بازده مثبت اقتصادی تبدیل کنیم، پیشنهاد می‌کنم که سیستم خرید قسطی سربازی به بازتوزیع مثبت اقتصادی از کسانی که درآمد بیشتری دارند و مایل به خدمت سربازی نیستند، به کسانی که مشمولان خدمت مقدس هستند یا به دهک‌های پایین جامعه تعلق دارند، بپردازد تا حداقل حقوق برای سربازان فراهم شود. در این شرایط سربازی به شکل حرفه‌ای تبدیل و از سوی دیگر هزینه‌های پرداخت حقوق حرفه‌ای هم فراهم می‌شود.

به گفته الحسینی سربازی برای خانوار فقیر موجب کاهش درآمد خانوار وابسته به نیروی کار جوان است که منجر به فرو رفتن بیشتر خانوار در تله فقر می‌شود و در نتیجه موجب فقیرتر شدن جامعه خواهد شد. همچنین این موضوع بر جمعیت جوان دهک اول جامعه افزوده است.

وی در توضیح تله فقر هم عنوان کرد: فردی که به سن سربازی می‌رسد با دو راه روبه‌رو می‌شود؛ اول اینکه به سربازی برود و دو سال از عمر خود را که می‌توانست درآمد داشته باشد از دست دهد و دوم اینکه به سربازی نرود‌ که نرفتن به سربازی به معنی آن است که او امکان فعالیت در هیچ سیستم رسمی و شناخته شده‌ای را ندارد.

اقتصاد سربازی متفاوت با اقتصاد سرباز است

سبحانی در پاسخ به راهکار‌های الحسینی گفت: در ابتدا باید تاکید کنم که سیستم مالیات پنهانی را که سربازان در ایران پرداخت می‌کنند، قبول ندارم. اینکه حقوق ماهانه سرباز ۶۰ تا ۷۰ هزار تومان است مساله ناراحت‌کننده‌ای است‌ اما نباید فراموش کنیم که بر اساس مدل‌های اقتصادی اگر فردی فرصت به دست آوردن هیچ پولی را نداشته باشد فراهم شدن چنین شرایطی برای او مناسب‌تر است.

سبحانی تاکید کرد: امروز در کشور با مشکل بیکاری روبه‌رو هستیم، افراد اگر هم به سربازی نروند امکان درآمد داشتن آنها بسیار کم است‌ بنابراین گزینه بهتر انتخاب سربازی و کسب درآمد کم است تا نداشتن هیچ درآمدی.

وی در بخش دیگری از سخنرانی اش گفت: در بررسی مساله سربازی باید به علت العلل رسید، نباید مسایل گوناکون با هم خلط شوند. این موضوع را باید مورد توجه قرار داد که اقتصاد سربازی متفاوت است با اقتصاد فرد سرباز و این یعنی تفاوت بین اقتصاد خرد و اقتصاد کلان.

در ادامه نظرات سبحانی، الحسینی از مدل اقتصادی خود، برای حل مشکل سربازی دفاع کرد و گفت: بهتر است دانشمندان حوزه‌های اقتصادی با توجه به رعایت سه اصل رضایتمندانه بودن خدمت سربازی، کارایی خدمت سربازی و عدم تحمیل هزینه‌های اضافی به دولت، مدل‌های اقتصادی خود را برای حل این مساله مطرح کنند تا هرچه زودتر به راهکار مناسبی در این زمینه دست پیدا کنیم.

چه کسی پاسخگوی روزهای طلایی از دست رفته جوانان است‌

دانشجویان حاضر در همایش «بررسی ابعاد اقتصادی خدمت سربازی» سوالات و نظرات خود را در ادامه با مسوولان حاضر مطرح کردند.

به گفته یکی از دانشجویان که بعد از اتمام دوره کارشناسی ارشد، خود را برای اعزام به سربازی معرفی کرده بود، موقعیت او برای اعزام از طرف سازمان نظام وظیفه، ۱۰ ماه بعد مشخص شده است. وی با ابراز نارضایتی از این هدر رفت عمر و زمان تاکید کرد: «۲۴ ماه دیگر هم علاوه بر ۱۰ ماه قبل هیچ کاری نمی توانم انجام دهم. این موضوع باعث کاهش بهداشت روانی و بالاتر رفتن سن ازدواج می‌شود و فرزند آوری دیرهنگام و مشکلات بزرگ تر دیگر برای امثال من ایجاد می‌شود.»

این دانشجو گفت: «۳۴ ماه از بهترین روزهای زندگی‌ام را باید در بطالت کامل سپری کنم. آیا این موضوع امنیت ملی را دچار مشکل نمی کند؟ ما، نیروهای انسانی توانمند، زمان خود را برای انجام فعالیت‌های اقتصادی و اجتماعی از دست می‌دهیم و این زمان هرگز جبران نخواهد شد.»

در ادامه نظرات دانشجویان، یکی دیگر از فارغ‌التحصیلان سرباز که برای شرکت در این همایش از پادگان خود مرخصی گرفته بود، گفت: «مشکلات در پادگان‌ها بسیار زیاد است. مهم نیست که قبل از سربازی چه موقعیتی داشته باشی، در دوران سربازی کمترین آسیبی که متحمل می‌شویم مشکلات شدید معده است و مشکلات روحی و افسردگی.»

این سرباز با بیان اتفاقی تلخ در یکی از پادگان‌های کشور عنوان کرد: «کمتر از دو هفته پیش، یک سرباز در لار شیراز، هنگام پست خود در برجک دیده‌بانی بعد از کشتن پنج سرباز اقدام به خودکشی کرد، این موضوع نه تنها رسانه‌ای نشد، هیچ مسوولی هم در این باره صحبتی نکرد. اینها اخباری است که سرباز‌ها در شبکه‌های اجتماعی خودشان درباره‌اش با خبر می‌شوند. نباید فراموش کنیم که این جان انسان‌هاست که مورد بی‌رحمی قرار گرفته است.»

منصوری آرانی در پاسخ به مسایل مطرح شده سربازان حاضر در جلسه گفت: من همه تلاشم را برای رسیدگی به این مشکلات خواهم کرد، اما فراموش نکنید که این نشست برای حل کردن مشکلات اقتصادی و بررسی وضعیت اقتصادی سربازی است. شما نباید روابط خود را با نمایندگان در مجلس کم کنید و باید از آنها بخواهید به وضعیت شما و مشکلات‌تان رسیدگی کنند.

یکی از بهترین راهکارها نامه دادن به مقام معظم رهبری است؛ من شاهد بوده‌ام که ایشان برای رسیدگی به مشکل پادگان ۰۵ کرمان شخصا اقدام و گروهی را برای رسیدگی به مشکلات پزشکی و بهداشتی پادگان‌ها مامور کردند.

ترکش‌های سربازی پیکر جامعه را زخمی می‌کند

موقعیت سخت اقتصادی و در پی آن مشکلات آشکار و پنهان اجتماعی اولین ترکش‌های سربازی اجباری بر پیکر جامعه است. این مشکلات در سطوح عمیق‌تری هم وجود دارد. مشکلات روحی، بهداشت و سلامت جسمی و جنسی برای جمعیت سرباز و از سوی دیگر هزینه‌های هنگفتی که نیروهای نظامی به اجبار در طول دوران سربازی متحمل می‌شوند، توجه بیشتر متفکران و اساتید اقتصادی را به سربازی حرفه‌ای جلب کرده است.

سربازی حرفه‌ای شاید یک‌شبه یا با یک برنامه ساده اجرا نشود، اما یکی از بهترین راهکارها برای حل مشکلات حاشیه‌ای سربازی اجباری خواهد بود.

این همایش با حضور صاحب‌نظران حوزه اقتصادی برگزار شد. حال آنکه خدمت سربازی را از هر حیثی که مورد بررسی قرار دهیم باز هم به دیدگاه مسوولان اصلی این حوزه یعنی نظامیان نیازمندیم. حضور یکی از مسوولان حوزه نظام وظیفه در این نشست به یافتن پاسخ بهتر کمک می‌کرد.

پرسش اینجاست که چرا یکی از ارکان اصلی سربازی اجباری، یعنی یکی از کادرهای نظامی سازمان نظام وظیفه به چنین نشست مهمی دعوت نشده بود و اگر دعوت بود چرا حضور پیدا نکرد؟ عدم حضور این مسوولان همچنان پرسش‌های فراوان پسران در خصوص سربازی اجباری را بی‌پاسخ گذاشت.