مشکلی جهانی و کشنده به نام وتو!

هفته نامه امید جوان: یکی از مسایلی که حتی قبل از تشکیل شورای امنیت و سازمان ملل مورد توجه بوده و پس از آن نیز بارها به آن پرداخته شده، مساله حق وتو و اختیار و وظایف این شورا بوده که نهاد اصلی تصمیم گیرنده در سازمان ملل است. اگرچه بزرگ ترین و فراگیرترین نهاد و ارکان سازمان ملل مجمع عمومی است که تمامی اعضا را شامل می شود ولی با این حال شورای امنیت خصوصا 5 عضو دایم آن از اهمیت بسیاری برخوردار بوده و قطعنامه ها و مصوباتش لازم الاجرا است.

در جریان نشست مجمع عمومی سازمان ملل در نیویورک فرانسوا اولاند وزیر خارجه فرانسه با تاکید بر افزایش اعضای شورای امنیت و تغییر در ساختار ساختمان ملل اعلام داشته بود که حق وتو در حل بحران هایی که با جنایت های گسترده همراه است کارایی ندارد.

به این ترتیب مشخص شد تحولات و مشکلات جهانی و منطقه ای و عدم کارآیی شورای امنیت سازمان ملل حتی اعتراض کشورهایی که عضویت دایمی این شورا را دارا هستند در پی داشته است. در همین رابطه لوران فابیون وزیر خارجه فرانسه نیز بر لغو حق وتوی 5 عضو دایمی شورای امنیت درخصوص قتل عام ها و فجایع دست جمعی تاکید کرده و اعلام می دارد کشورش به عنوان یک عضو دایمی شورای امنیت که دارای حق وتو است درخصوص فجایع دسته جمعی و قتل عام عمومی از این حق صرفنظر کرده و امیدوار است سایر کشورها نیز به طرح پیشنهادی فرانسه نظر مثبت داشته باشند.

همان زمان اعلام شد که 75 کشور اروپایی، آفریقایی، آمریکایی و آسیایی از طرح فرانسه جانبداری کرده اند. در این رابطه نشست محدودسازی استفاده از حق وتو در موقعیت های وحشی گری های جمعی (جنایات بزرگ) در سطح وزیران کشورها در سازمان ملل برگزار می شود.


ولی جالب توجه است که روسیه که در جریان جنگ داخلی سوریه همواره مانع تصمیم گیری شورای امنیت در قبال جنایات در این کشور بوده صراحتا به مخالفت با محدودسازی قدرت ۵ عضو دایمی شورای امنیت برخاسته و اعلام می دارد بعید است اعضای دایم شورای امنیت رای به اصلاحیه ای بدهند که قرار است حق وتو را از آنها سلب کند.

ویتالی چورکین معاون وزیر خارجه روسیه بر این مساله تاکید می کند که آنها می خواهند سندی منتشر کنند که ممکن است برخی به آن ملحق شوند ولی ما به آن ملحق نخواهیم شد. او می افزاید، من مطمئن هستم که نه آمریکایی ها و نه چینی ها به آن نخواهند پیوست.

هم چنین سامانتا پاور نماینده آمریکا در سازمان ملل صراحتا بر این مساله تاکید می ورزد که حق وتو روسیه اعتبار شورای امنیت را در معرض خطر قرار می دهد به همین دلیل ممکن است آمریکا و کشورهای هم سو روسیه را در نهایت به عنوان یک هیات تصمیم گیرنده نادیده بگیرند. او که با روزنامه انگلیسی گاردین سخن می گفت می افزاید: اگر مشخص شود که یک هیات خاص ناکارآمد است افراد به یک مکان دیگر می روند. اگر این ناکارآمدی فراتر از مساله سوریه و اوکراین رود، به طور قطع جایگاه و اعتبار و عملکرد شورای امنیت به عنوان یک داور امنیتی بین المللی در معرض خطر قرار می گیرد.

اختلاف بین اعضای دایمی شورای امنیت سازمان ملل مساله جدیدی نیست ولی مسایلی که در سوریه و اوکراین در جریان است و استفاده روسیه و چین از حق وتو برای متوقف کردند جامعه جهانی سبب تشدید این اختلافات گردیده است.

در همین ارتباط روزنامه آمریکایی لس آنجلس تایمز در گزارشی به مناسبت هفتادمین سالروز تشکیل سازمان ملل خواستار بروز تغییرات در شورای امنیت و سیستم دو رای منفی برای وتوی قطعنامه ها می شود. این روزنامه می نویسد: با برگزاری مراسم هفتادمین سالروز تاسیس سازمان ملل متحد فاتحان جنگ جهانی دوم به دنبال آن هستند موضع خود را به عنوان حامیان صلح و ثبات در سراسر جهان تحکیم بخشند. مکانیزم آنها شورای امنیت سازمان ملل است که از آن زمان سابقه نامنظمی دارد که در تنش های جنگ سرد عمل کرد و اخیرا در برابر افت منابع ملی رقابتی در میان ۵ عضو دایم شورای امنیت آغاز شده است.


در طرح جدیدی که ارایه شده و فرانسه در راس آن قرار دارد اعلام شده که برای وتوی یک طرح نیاز به دو رای منفی یا وتو باشد. از دیگر مسایلی که مورد توجه قرار گرفته افزایش اعضای شورای امنیت خصوصا اعضای دایمی آن است که در هفتاد سال گذشته شامل شوروی (روسیه)، آمریکا، فرانسه، بریتانیا و چین می شده ولی با ظهور قدرت های جدید سیاسی و اقتصادی این ذهنیت شکل گرفته که تغییری در آن جمع صورت بگیرد.

در ۷۰ سال گذشته شوروی از بین رفته و جای آن را روسیه گرفت و در چین نیز ۴ سال پس از تاسیس سازمان ملل رژیم ملی گرای این کشور از کمونیست ها شکست خورده و به تایوان گریخته و قدرت به کمونیست ها رسید. هم چنین کشورهای آلمان و ژاپن که در جنگ از متفقین شکست خورده بودند هر یک به قدرت های بزرگ سیاسی و اقتصادی تبدیل شده اند. در کنار آنها باید به هند، برزیل و آفریقای جنوبی اشاره کرد که هر یک داعیه عضویت دایم در شورای امنیت سازمان ملل را دارند. کوفی عنان دبیر کل پیشین سازمان ملل گفته بود شورای امنیت با خطر از دست دادن انطباق مواجه است و ممکن است این وضعیت جهان بی ثبات کنونی را خطرناک تر کند.

شورای امنیت سازمان ملل دارای ۱۵ عضو است که شامل ۵ عضو دایمی و ۱۰ عضو غیردایم می شود که با رای اعضای مجمع عمومی برای دوره های ۲ ساله انتخاب می شوند. ولی فقط ۵ عضو دایمی از حق وتو برخوردارند. حق وتو به این معناست که هر کدام از ۵ عضو می توانند اقدامات شورای امنیت را علیه کشورهای دیگر متوقف کنند.

یکی از دلایلی که این روزها مساله تجدیدنظر در چگونگی وتو مورد توجه قرار گرفته استفاده مکرر روسیه و چنین از این حق برای متوقف کردن اقدامات جامعه جهانی درباره سوریه و اوکراین است.

براساس آمار موجود از زمان تاسیس شورای امنیت ۱۹۳ اقدام و یا طرح با وتو و مخالفت اعضای دایم مواجه شده که ۱۶۳ وتو از سوی یک کشور بوده است. ۵۷ مورد آمریکا و ۹۶ مورد روسیه و شوروی از این حق استفاده کرده اند. به همین دلیل تعدادی از کشورها به فکر محدود کردن قدرت وتو افتاده اند.

در فاصله دو جنگ جهانی، کشورها تصمیم به ایجاد یک سازمان فراگیر برای تقویت صلح تحت عنوان جامعه ملل گرفتند که مقر آن ندر سوییس بود ولی جنگ دوم جهانی نشان داد که سازمان مزبور از قدرت و کارآیی لازم برخوردار نیست لذا پس از جنگ دوم جهانی در سال ۱۹۳ سازمان ملل متحد به عنوان نهادی بین المللی برای حفظ صلح و امنیت در جهان تشکیل شد که امروزه بیش از یکصد عضو دارد. سازمان ملل دارای چندین رکن است که شورای امنیت سازمان ملل قدرتمندترین ارکان آن به شمار می رود که دارای ۱۵ عضو است.

براساس منشور ملل متحد، همه اعضا موظف به پذیرش و اجرای قطعنامه های مصوب شورای امنیت هستند.

این شورا تنها رکن سازمان ملل است که قدرت تصمیم گیری الزام آور را در قبال کشورها دارد. در حال حاضر با توجه به هفتاد سالگی سازمان ملل پیشنهاداتی برای تغییر ساختار شورای امنیت مطرح شده که از آن جمله باید به افزایش تعداد اعضا اشاره کرد. در این زمینه دیدگاه ها را می توان به دو دسته و گروه تقسیم کرد که عبارتند از:

۱- دسته اول مخالف هرگونه افزایش اعضای دایمی شورای امنیت و ایجاد محدودیت در حق وتو برای آنها هستند که روسیه در راس آنها قرار دارد.


۲- دسته دوم حامی افزایش اعضای دایمی بوده و مدعی هستند تغییر شرایط سیاسی، اجتماعی و اقتصادی در ۷۰ سال گذشته سبب گردیده نیاز به افزایش اعضا ضروری شود. در این میان طرفداران افزایش اعضای دایمی دو دسته هستند. یک دسته خواهان افزایش اعضا بدون حق وتو هستند ولی دسته دیگر از افزایش اعضای دایمی با حق وتو جانبداری می کنند. اقدام اخیر فرانسه اگرچه با مخالفت صریح روسیه مواجه شد ولی می تواند زمینه ساز تغییراتی شود تا به قولی سازمان ملل را به روز کند.

«وتو» در لاتین به معنای «ممنوع می کنم» است و قدرت نامحدودی در اختیار ۵ عضو دایمی شورای امنیت قرار داده تا مانع تصویب لوایح و طرح ها شوند. در منشور سازمان ملل قید شده که برای تصویب یک قطعنامه همه اعضای دایمی شورای امنیت باید موافق باشند.

یکی از دلایل قدرتمندی عضو دایمی شورای امنیت توان مالی آنهاست که حدود نیمی از بودجه این سازمان را تامین می کنند.

در طول ۷۰ سال گذشته بارها از سوی ۵ عضو دایمی شورای امنیت شاهد وتو قطعنامه ها بودیم که روسیه (شوروی) و آمریکا در این رابطه رکورددار هستند. به طوری که در ۱۰ سال اول فعالیت این سازمان شوروی ۷۹ بار از حق وتو استفاده کرد. ولی آمریکا عمدتا قطعنامه هایی را وتو کرده که علیه اسراییل بوده است. بریتانیا بیش از ۴۰ بار و فرانسه حدود ۱۸ بار از حق وتو استفاده کرده اند. ولی وضعیت چین متفاوت بوده است. در فاصله سال های ۱۹۴۹ تا ۱۹۷۱ کرسی چین در سازمان ملل در اختیار تایوان بود که در این سال ها آن کشور فقط یک بار از حق وتو در مخالفت با عضویت مغولستان در سازمان ملل بهره گرفت. پس از سال ۱۹۷۱ چین کمونیست جانشین تایوان در سازمان ملل شد که سال بعد دو بار از حق وتو استفاده کرد.

چین از کشورهایی است که برخلاف روسیه (شوروی) و آمریکا استفاده چندانی از این قدرت خود در شورای امنیت سازمان ملل نکرده است. ولی آنچه بیش از همه جالب توجه است این واقعیت که هیچ یک از اعضای دایمی شورای امنیت از حق وتو علیه قطعنامه های ضدایرانی استفاده نکرده و تمامی قطعنامه ها با تایید تمامی اعضای دایمی به تصویب رسیدند. ممکن است در سال های اولیه شکل گیری و تاسیس سازمان ملل که هنوز جنگ سرد و قطب بندی جهان شدت نگرفته بود حق وتو که در حقیقت خواسته استالین رهبر وقت شوروی بود راهگشا به شمار می رفت ولی در ۷۰ سال گذشته مشخص شد که با تغییر شرایط جهانی، نیاز به تغییراتی در سازمان ملل و شورای امنیت احساس می شود تا به قولی این نهاد بین المللی به روز شود.

امروزه بیش از یکصد کشور جهان عضویت سازمان ملل را دارا هستند و مشکلات و مسایل جهانی در مقایسه با سال های پس از جنگ دوم جهانی تغییرات اساسی یافته اند. در این شرایط قدرت هایی ظهور کرده و یا جنگ سرد خاتمه یافته و ابرقدرت شرق و بلوک کمونیستی نیز از بین رفته اند. به همین دلیل انتظار جامعه جهانی این است که سازمان ملل خصوصا شورای امنیت که نهاد اصلی تصمیم گیری در این سازمان است متحول شده و خود را به روز کند تا کارآیی بیشتری داشته و بار دیگر به یک نهاد کارآمد تبدیل شود.