از اداره جلب سیاحان تا سازمان میراث فرهنگی
برای قرن‌های متمادی، سرزمین بزرگ پارس، یکی از مقاصد اصلی گردشگری برای سیاحان و محققان اقلیم شناس بوده است. وجود تمدن بزرگ ایران و معرفی صدها دانشمند و ادیب ایران زمین در هزار سال اخیر به جامعه جهانی، ایران را همواره یک اقلیم بکر و جذاب، برای گردشگران در طول تاریخ کرد.
برترین ها: اینجا ایران هست، کشور با تمدن چند هزار ساله مکتوب. این جا ایران هست، کشوری که مردمانش، هم چنان به زبان هزار ساله پیش سخن می گویند و کتابت می‌کنند. این جا ایران هست، کشوری که مهد رشد و توسعه قاره کهن بوده و هست. این جا ایران هست، مهد بزرگان علم و ادب که شهرت آن ها، جهان شمول و غیر قابل انکار و بعضاً بی نظیر هست. این جا ایران، سرزمین بزرگ پارسیان هست. اینجا سرزمین حافظ و سعدی و مولانا و ابن سینا و بیرونی و فارابی و زکریا و رازی و خواجه نصیر است.
اینجا، دروازه راه ابریشم هست. منطقه خاورمیانه، یکی از استراتژیک ترین مناطق جهان از نظر سیاسی، انرژی، فرهنگی و اقتصادی، بدون ایران، هیچ مفهومی ندارد. یکی از مهم‌ترین ظرفیت‌هایی که کشور بزرگ ایران در طول سالیان متمادی در اختیار داشته است، حضور سیاحان و اقلیم شناسان و جامعه شناسان شهیر شرق و غرب، برای بررسی تمدن، فرهنگ و زبان‌های ایرانی هست. ظرفیت‌هایی که سبب شده است تا بازدید از ایران زمین، به یکی از افتخارات بزرگ ایران شناسان شهیر غربی و حتی افرادی که یک بار به این اقلیم پر افتخار سفر می‌کنند، تبدیل شود. در این گفتار، از اداره جلب سیاحان تا تأسیس سازمان میراث فرهنگی و گردشگری کشور، مطالبی را مرور می‌کنیم.
اینجا، دروازه راه ابریشم هست. منطقه خاورمیانه، یکی از استراتژیک ترین مناطق جهان از نظر سیاسی، انرژی، فرهنگی و اقتصادی، بدون ایران، هیچ مفهومی ندارد. یکی از مهم‌ترین ظرفیت‌هایی که کشور بزرگ ایران در طول سالیان متمادی در اختیار داشته است، حضور سیاحان و اقلیم شناسان و جامعه شناسان شهیر شرق و غرب، برای بررسی تمدن، فرهنگ و زبان‌های ایرانی هست. ظرفیت‌هایی که سبب شده است تا بازدید از ایران زمین، به یکی از افتخارات بزرگ ایران شناسان شهیر غربی و حتی افرادی که یک بار به این اقلیم پر افتخار سفر می‌کنند، تبدیل شود. در این گفتار، از اداره جلب سیاحان تا تأسیس سازمان میراث فرهنگی و گردشگری کشور، مطالبی را مرور می‌کنیم.
با ما همراه باشید.
پس از دوران رنسانس در اروپا، از اواسط قرن ۱۵ میلادی که مصادف بود با قرن نهم هجری، سرزمین بزرگ پارس، مورد توجه سیاحان شرق و غرب قرار گرفت و سبب شد که آنان در سفر به ایرانان زمان، شکوه تمدن بزرگ ایران را در نوشته‌ها و آثار خود، منعکس و مورد تاکید قرار دهند. تخت جمشید و پاسارگاد، به عنوان میراث ماندگار جهان و افتخار ایران زمین، بارها در آثار مکتوب مشهورترین سیاحان جهان مورد اشاره قرار گرفته است.
سفرهای مکرر جناب ناصر الدین شاه قاجار (شاه شهید) به فرنگ، به ویژه در پاریس، سبب شد تا جناب شاهنشاه قاجار، از هنر و فرهنگ این کشور ذوق زده شود و دستوراتی را به چاکران و مخلصان و نوکران خود، عریضه کند.
ناگفته پیداست که سفرهای ناصر الدین شاه و مظفرالدین شاه به فرانسه و انگلستان، در توسعه روابط اقتصادی و سیاسی ایران و حتی رونق گردشگری تأثیر داشت. تبدیل لاله زار به شانزلیزه تهران و توسعه سینماها و تئاترخانه ها در کشور به ویژه در پایتخت سلطنتی، از اقدامات و دستورات مستقیم شاه بود.
وی، به اشیای عتیقه بر اساس آن چه در کتب تاریخی اشاره شده است، علاقه وافری نشان می‌داد و به همین دلیل، بناهای تاریخی را ارج می‌داد. ما در زمان ناصر الدین شاه قاجار، اگر چه روزگار بدی برای ایران زمین رقم می‌خورد و ترکمانچای و گلستان را فراموش نکرده و نخواهیم کرد، اما، وی زمینه فعالیت‌های فرهنگی خوبی در عصر قجر شد. نخستین موزه با عنوان موزه خانه شاهنشاهی در کاخ گلستان، بر پا شد و در سال ۱۲۹۳ هجری خورشیدی، به تقلید از موزه‌های فرنگستان، تالار جدید در کاخ گلستان تهران آغاز شد که شش سال بعد به اتمام رسید.
یکی از کارهای ناصر الدین شاه، اعطای مجوز کاوش‌های باستان شناسی به فرانسویان بود. با عقد قرارداد انحصار اکتشاف آثار قدیمی در ممالک محروسه ایران در سال ۱۸۹۵ میلادی توسط ناصرالدین‌شاه و تجدید آن با نام قرارداد مورگان در ۱۹۰۰، توسط مظفرالدین‌شاه، حفاری‌های باستان‌شناختی در سراسر ایران به انحصار فرانسه درآمد. کشف لوح حمورابی شوش و سند حقوقی مهم دنیای باستان که در موزه لوور پاریس نگهداری می‌شود در این دوره اتفاق افتاد.
در سال ۱۲۹۸ شمسی اداره آثار باستانی در قسمت شمالی مدرسه دارالفنون به ریاست ایرج میرزا، شاعر معروف، تأسیس شد. سپس به تالار آیینه در کاخ مسعودیه انتقال یافت. اشیای این موزه در سال ۱۳۱۶ به بنای نوبنیاد موزه ایران باستان منتقل شد. با تأسیس انجمن آثار ملی در ۱۳۰۱ به کوشش جمعی از دولتمردان و روشنفکران اقداماتی آغاز شد که از مهم‌ترین آن‌ها می‌توان به تهیه فهرستی از ۸۸ بنا و محوطه باستانی توسط ارنست هرتسفلد ، باستان‌شناس آلمانی، و ثبت آن‌ها در فهرست آثار ملی نام برد.
در سال ۱۳۰۶ امتیاز انحصاری فرانسه برای کاوش در ایران لغو و کاوش‌های باستان‌شناختی فرانسوی، به منطقه شوش محدود شد. در مقابل، احداث موزه و کتابخانه ملی در تهران و مدیریت آن برای پانزده سال به فرانسوی‌ها واگذار شد. یک سال بعد آندره گُدار ، معمار فرانسوی، به ایران آمد و ریاست اداره آثار باستانی را برعهده گرفت. وی همچنین بازسازی مسجد جمعه، مسجد شیخ لطف اله و مسجد شاه (امام امروز) اصفهان را به عهده داشت.
در زمینه بررسی و معرفی هنر ایران، غیر از گدار، باید به فعالیت‌های آرتور پوپ ، شرق‌شناس آمریکایی، اشاره کرد که نخستین بار در سال ۱۳۰۴ به ایران آمد. او یک سال بعد نمایشگاهی از هنرهای ایرانی در فیلادلفیا برپا کرد و در سال ۱۳۰۷ مؤسسه آمریکایی هنر و باستان‌شناسی ایران را در نیویورک بنیان گذاشت. وی با سفرهای پی‌درپی خویش به سراسر ایران، آثار معماری و هنر ایران را مورد بررسی و مطالعه دقیق قرار داد و زیرنظر او بزرگ‌ترین و مهم‌ترین اثر درباره تاریخ هنر ایران، یعنی «آشنایی با مینیاتورهای ایران»، تدوین و منتشر شد. پوپ همچنین در جریان لغو امتیاز انحصار کاوش‌های باستان‌شناختی فرانسه در ایران و تأسیس انجمن آثار ملی و سایر فعالیت‌های مربوط به باستان‌شناسی و هنر ایران فعالیت داشت.
قوانین و مصوبات در ایران نخستین قانون در زمینه آثار فرهنگی ـ تاریخی موسوم به قانون آثار باستانی که پیش‌نویس اولیه آن را هرتسفلد تهیه کرده و توسط گدار تجدیدنظر و تکمیل شده بود در آبان ۱۳۰۹ به تصویب مجلس شورای ملی رسید و به اجرا درآمد. این قانون که اساس قوانین مربوط به میراث فرهنگی ایران به‌شمار می‌رود، تقسیم اشیای مکشوفه را به ترتیبی که در قانون ذکر شده بین دولت و کاوشگر مجاز می‌شمرد و حتی صدور سهم کاشف را از پرداخت حقوق و عوارض گمرکی معاف می‌دانست. تا آنکه در سال ۱۳۵۲ به همت فیروز باقرزاده رئیس مرکز باستان‌شناسی ایران، تقسیم اشیای مکشوفه در کاوش‌های باستان‌شناختی متوقف شد.
پس از انقلاب اسلامی با تصویب قانون تشکیلات سازمان میراث فرهنگی کشور در بهمن ۱۳۶۴، با ادغام چندین مرکز و اداره‌کل، سازمان میراث فرهنگی ایران، از ابتدای سال ۱۳۶۶ رسماً کار خود را آغاز کرد. فهرست آثار ملی که برمبنای فهرست هرتسفلد شکل گرفت، نخستین بار در سال ۱۳۴۵ با عنوان فهرست بناهای تاریخی و اماکن باستانی ایران در قالب نخستین نشریه سازمان ملی حفاظت آثار باستانی ایران منتشر شد. در این فهرست نزدیک به ده هزار بنا، تپه، مجموعه و محوطه تاریخی به ثبت رسیده است. هم‌اکنون پرونده‌های ثبت آثار ملی در مرکز اسناد و مدارک میراث فرهنگی نگهداری می‌شود.
امروزه با آنکه ۱۵ مکان تاریخی در ایران در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسیده‌اند:
۱- میدان نقش جهان و مسجد جامع اصفهان
۲- تخت جمشید و پاسارگاد در استان فارس،
۳- چُغازنبیل در خوزستان، تخت سلیمان در آذربایجان غربی
۴- گنبد سلطانیه در زنجان
۵- بیستون در کرمانشاه
۶- مجموعه کلیساهای ارامنه در آذربایجان
۷- سازه‌های آبی شوشتر
۸- بازار تبریز
۹- آرامگاه شیخ صفی الدین اردبیلی در اردبیل
۱۰- باغ‌های ایرانی
۱۱- گنبد قابوس در استان گلستان
که در میان آن‌ها یک میراث (بم) در خطر نابودی می‌باشد و نیز ۷ میراث دیگر آن در شمار میراث فرهنگی معنوی قرار دارد (هنر نمایشی تعزیه، موسیقی بخشی خراسان، سنت پهلوانی و زورخانه ای، مهارت فرش بافی در کاشان و فارس، عید نوروز، ردیف و موسیقی ایرانی) اما سیاست گذاری فرهنگی به دلیل تعداد مراجع تصمیم‌گیری و نهادهای سیاست گذاری فرهنگی و نیز نبودِ الگوی جامع و مشخص در حوزهٔ فرهنگ، ابهام زیادی در مسئولیت‌های فرهنگی و تداخل وجود دارد و انسجام زیاد در برنامه و طرح‌های فرهنگی مشاهده نمی‌شود . با این حال برنامه‌های فرهنگسراها برای زنده نگاه داشتن سنت‌ها و میراث معنوی و بازسازی خانه‌های قدیمی و سنتی به عنوان آثار ملی خود نشان تلاشی برای حفظ این میراث است.
فعالیت‌های جهانگردی در ایران
فعالیت‌های جهانگردی در ایران، رسماً از دهه بیست آغاز شد و در سال ۱۳۱۴، ما شاهد تأسیس نخستین اداره به نام اداره جلب سیاحان در وزارت داخله بودیم که به فعالیت‌های متعددی در زمینه ترغیب گردشگران برای سفر به ایران و انجام و رتق و فتق امور آن‌ها می‌پرداخت. ۶ سال بعد، شورای عالی جهانگردی، راه اندازی و نام اداره قبلی حذف شد. از جمله اقدامات این اداره می‌توان به «تدوین قوانین و مقررات ورود و اقامت اتباع بیگانه» اشاره کرد؛ به دنبال آن در سال ۱۳۴۰ شمسی شورایی با عنوان «شورای جهانگردی» در اداره امور جهانگردی وزارت کشور با ترکیب ۱۲ نفر از نمایندگان وزارتخانه‌ها و مؤسسات دولتی به علاوه سه نفر از افراد صاحب‌نظر و مطلع در امر جهانگردی تأسیس شد.
حسب تصویب‌نامه هیئت وزیران وقت، این شورا وظیفه تعیین خط و مشی و برنامه‌های اجرایی اداره امور جهانگردی وزارت کشور را در سطح عالی نظارت بر عهده گرفت. هیات دولت خاندان پهلوی، در اوایل سال ۱۳۴۲ هجری شمسی، بر اساسان چه در اسناد و روایت‌ها و کتب موجود هست، سازمان جلب سیاحان را بنا نهادند که در واقع تلفیقی از اداره جلب سیاحان و شورای عالی جهانگردی بود و نگاه سازمانی و مدیریت علمی، در آن لحاظ شده بود. محمد رضا بر اساس مشاوره‌های همراهانش، برای توسعه برنامه‌های گردشگری در ایران و ورود آن به دروازه‌های اروپا، در سال ۱۳۵۳ به این فکر افتاد که سازمان جلب سیاحان را در وزارت اطلاعات و جهانگردی آن دوران، ادغام کند و این وزارت خانه را به طور کلی، در زمینه گردشگری فعال کند. اما، رویکرد امنیتی این سازمان، نتوانست رونقی به توسعه گردشگری کشور بکند.
تا پیش از انقلاب، فعالیت‌های جهانگردی در کشور به وسیلهٔ چهار شرکت انجام می‌گرفت: شرکت سهامی تأسیسات جهانگردی، شرکت سهامی گشت‌های ایران، شرکت سهامی مرکز خانه‌های ایران در خارج و شرکت سهامی مرکز ورزش‌های زمستانی.
پس از انقلاب شکوهمند اسلامی که سبب برچیده شدن نظام شاهنشاهی چند هزار ساله در ایران زمین شد، یکی از کارهای مهمی که شورای انقلاب بر عهده گرفت، ادغام هر ۴ شرکتی بود که قبلاً در زمان رژیم طاغوت، در سازمان جلب سیاحان و وزارت اطلاعات فعال بودند و پس از انقلاب، در وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی جای گرفتند. در سال ۱۳۵۹ و پیش از حمله رژیم بعث صدام حسین تکریتی به جمهوری اسلامی و آغاز بزرگ‌ترین نبرد قرن بیستم، دفتر ایرانگردی و جهانگردی، زیر نظر وزارت فرهنگ آغاز به کار کرد.
پس از این دوران پر فراز و نشیب، سازمان ایرانگردی و جهانگردی که وظایف ۴ شرکت قبلی را عهده دار بود، شروع به فعالیت نمود. در اوایل دهه هشتاد، یعنی ۶ دهه پس از تأسیس اداره جلب سیاحان دوران مظفر الدین شاه قاچار، نمایندگان مجلس شورای اسلامی، قانون تشکیل سازمان میراث فرهنگی و گردشگری را تصویب کردند. سرانجام در فروردین ۱۳۸۵ شورای عالی اداری کشور، سازمان صنایع دستی کشور را از وزارت صنایع و معادن جدا و به سازمان میراث فرهنگی و گردشگری الحاق کرد تا این سازمان با عنوان «سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری»، به فعالیت خود ادامه دهد.
هرچند افزایش امکانات سخت افزاری مدیریتی با انسجام در حوزه گردشگری در سال‌های پس از انقلاب رویهٔ مثبتی داشت اما رویکرد اصلی کشور پس از پیروزی انقلاب اسلامی در حوزه گردشگری را می‌توان رویهٔ محدود کننده ای دانست. پیروزی انقلاب اسلامی و بروز نا امنی در کشور و همچنین افزایش تهدیدات امنیتی علیه ایران موجب کاهش هرچه بیشتر ورود جهانگردان به کشور در سال‌های اول انقلاب شد.
با آنکه اهمیت دادن به صنعت گردشگری در برنامه ریزی‌های کلان کشور به عنوان یک اصل مهم مورد توجه برنامه نویسان پس از پایان جنگ تحمیلی قرار گرفت اما این برنامه ریزی‌ها نتوانست به رشد و توسعه این صنعت در کشور کمک چندانی کند و رقبای ایران در منطقه توانستند فاصله قابل توجهی را با کشورمان در جذب گردشگر خارجی ایجاد کند. در سال ۲۰۰۶، در حدود ۷۵۰ هزار گردشگر خارجی از ایران بازدید کرده‌اند و این در حالی است که در این سال ۸۴۲ میلیون جهانگرد در دنیا سفر کرده‌اند . یعنی در واقع یک دهم درصد از کل گردشگران جهان، ظرف یک دهه اخیر از ایران بازدید کرده‌اند که رقم ناچیزی هست در برابر پتانسیل‌ها و ظرفیت‌های بکر و بی بدیل گردشگری و اقلیم سرزمین بزرگ ایران.
ایران با سابقه تمدنی چند هزار ساله و با داشتن جاذبه‌های تاریخی که توسط کنوانسیون میراث جهانی به ثبت رسیده است و نیز اماکن مذهبی از جمله کشورهایی است که پتانسیل بسیار مناسبی برای جذب گردشگران خارجی دارد. اما اینکه در سال ۲۰۱۰ که این کشور جزء ده کشور برتر از حیث جاذبه‌های تاریخی و فرهنگی بود تنها چیزی حدود ۳ میلیون گردشگر داشت نکته ایست که نیاز به توجه بیشتری از سوی دولتمردان دارد.
حتی نقش مهم تبلیغات که امروزه در بازاریابی و آشنایی دیگر کشورها با جاذبه‌های گردشگری بسیار مؤثر می‌باشد متأسفانه از سوی مسئولان میراث فرهنگی کشور تا حد زیادی نادیده گرفته شده است. دولت تدبیر و امید از سال ۱۳۹۲ که در انتخابات ریاست جمهوری به پیروزی رسید، همواره به دنبال ارتقای سطح گردشگری کشور می‌باشد امیدوار ست، رفع تحریم‌های بین المللی بر اساس توافق برجام که در تیر ماه سال جاری در وین اتریش، به تأیید ایران و گرو ۵+۱ رسید، زمینه را برای توسعه و رونق گردشگری و ارتقای سرمایه گذاری‌های این بخش فراهم کند.
برای توسعه پایدار و کنار گذاشتن درامد نفتی از بودجه سالانه کشور، ایران باید به سمت و سوی رونق گردشگری روی بیاورد. توسعه گردشگری سبب می‌شود تا ایران هراسی به صورت قابل ملاحظه ای کاهش پیدا کند، بدونان که دولت و کشور بخواهد برای کاهش این تصور منفی، هزینه گزافی پرداخت کند. از سوی دیگر، توسعه کارآفرینی مولد، از طریق گردشگری مساله مهمی است که نسل جوان و فعال کشور به آن نیاز دارد و گردشگری، می‌تواند برگ برنده آن قلمداد شود. نقش فناوری اطلاعات و ارتباطات در توسعه گردشگری کشور بزرگ ایران نیز نباید در این بین، مورد غفلت قرار بگیرد.
با توجه به تبلیغات سیاسی منفی علیه شرایط و فضای داخلی ایران باعث شده که بیشتر سرمایه گذاری‌ها در این بخش صرف زدودن آثار تبلیغاتی شود که در جهان بر علیه ایران وجود دارد. اما مشخص نبودن هدف‌ها و سیاست‌های ایرانگردی و جهانگردی، عدم تطبیق و هماهنگی فرهنگی، جهانگردان برخی از کشورهای خارجی با فرهنگ اسلامی در روابط و برخوردهای فرهنگی، فقدان نیروی انسانی کارآزموده و متخصص در امور جهانگردی و بی‌اطلاعی کادر شاغل در مؤسسات جهانگردی (از قبیل هتل‌ها، کارکنان آژانس‌ها و راهنمایان جهانگردی) مشکلاتی را در راه توسعهٔ این صنعت در ایران فراهم آورده است و باعث شده تا رتبهٔ این کشور بر اساس گزارش سالانه مجمع جهانی اقتصاد در میان ۱۳۹ کشور جهان کشور ۱۱۴ باشد.
امیدواریم پس از گذشت ۷ دهه از تأسیس اداره جلب سیاحان، جلب و ترغیب و تشویق گردشگران شرق و غرب عالم برای سفر به ایران، در اولویت‌های مسئولان این حوزه قرار بگیرد تا سهم ما نیز از اقتصاد گردشگری جهان، چند میلیارد دلاری شود و میلیون‌ها نفر از کشور در طول سال بازدید کنند. ما، به این گردشگران و دلارهای آن‌ها، بیش از صادرات نقت نیازمندیم.
پس از دوران رنسانس در اروپا، از اواسط قرن ۱۵ میلادی که مصادف بود با قرن نهم هجری، سرزمین بزرگ پارس، مورد توجه سیاحان شرق و غرب قرار گرفت و سبب شد که آنان در سفر به ایرانان زمان، شکوه تمدن بزرگ ایران را در نوشته‌ها و آثار خود، منعکس و مورد تاکید قرار دهند. تخت جمشید و پاسارگاد، به عنوان میراث ماندگار جهان و افتخار ایران زمین، بارها در آثار مکتوب مشهورترین سیاحان جهان مورد اشاره قرار گرفته است.
سفرهای مکرر جناب ناصر الدین شاه قاجار (شاه شهید) به فرنگ، به ویژه در پاریس، سبب شد تا جناب شاهنشاه قاجار، از هنر و فرهنگ این کشور ذوق زده شود و دستوراتی را به چاکران و مخلصان و نوکران خود، عریضه کند.
ناگفته پیداست که سفرهای ناصر الدین شاه و مظفرالدین شاه به فرانسه و انگلستان، در توسعه روابط اقتصادی و سیاسی ایران و حتی رونق گردشگری تأثیر داشت. تبدیل لاله زار به شانزلیزه تهران و توسعه سینماها و تئاترخانه ها در کشور به ویژه در پایتخت سلطنتی، از اقدامات و دستورات مستقیم شاه بود.
وی، به اشیای عتیقه بر اساس آن چه در کتب تاریخی اشاره شده است، علاقه وافری نشان می‌داد و به همین دلیل، بناهای تاریخی را ارج می‌داد. ما در زمان ناصر الدین شاه قاجار، اگر چه روزگار بدی برای ایران زمین رقم می‌خورد و ترکمانچای و گلستان را فراموش نکرده و نخواهیم کرد، اما، وی زمینه فعالیت‌های فرهنگی خوبی در عصر قجر شد. نخستین موزه با عنوان موزه خانه شاهنشاهی در کاخ گلستان، بر پا شد و در سال ۱۲۹۳ هجری خورشیدی، به تقلید از موزه‌های فرنگستان، تالار جدید در کاخ گلستان تهران آغاز شد که شش سال بعد به اتمام رسید.
(کاخ موزه گلستان در ۹ قاب)
یکی از کارهای ناصر الدین شاه، اعطای مجوز کاوش‌های باستان شناسی به فرانسویان بود. با عقد قرارداد انحصار اکتشاف آثار قدیمی در ممالک محروسه ایران در سال ۱۸۹۵ میلادی توسط ناصرالدین‌شاه و تجدید آن با نام قرارداد مورگان در ۱۹۰۰، توسط مظفرالدین‌شاه، حفاری‌های باستان‌شناختی در سراسر ایران به انحصار فرانسه درآمد. کشف لوح حمورابی شوش و سند حقوقی مهم دنیای باستان که در موزه لوور پاریس نگهداری می‌شود در این دوره اتفاق افتاد.
در سال ۱۲۹۸ شمسی اداره آثار باستانی در قسمت شمالی مدرسه دارالفنون به ریاست ایرج میرزا، شاعر معروف، تأسیس شد. سپس به تالار آیینه در کاخ مسعودیه انتقال یافت. اشیای این موزه در سال ۱۳۱۶ به بنای نوبنیاد موزه ایران باستان منتقل شد. با تأسیس انجمن آثار ملی در ۱۳۰۱ به کوشش جمعی از دولتمردان و روشنفکران اقداماتی آغاز شد که از مهم‌ترین آن‌ها می‌توان به تهیه فهرستی از ۸۸ بنا و محوطه باستانی توسط ارنست هرتسفلد ، باستان‌شناس آلمانی، و ثبت آن‌ها در فهرست آثار ملی نام برد.
در سال ۱۳۰۶ امتیاز انحصاری فرانسه برای کاوش در ایران لغو و کاوش‌های باستان‌شناختی فرانسوی، به منطقه شوش محدود شد. در مقابل، احداث موزه و کتابخانه ملی در تهران و مدیریت آن برای پانزده سال به فرانسوی‌ها واگذار شد. یک سال بعد آندره گُدار ، معمار فرانسوی، به ایران آمد و ریاست اداره آثار باستانی را برعهده گرفت. وی همچنین بازسازی مسجد جمعه، مسجد شیخ لطف اله و مسجد شاه (امام امروز) اصفهان را به عهده داشت.
(تصویری از عتیقه شناس و باستان شناس مشهور - آندره گدارد)
در زمینه بررسی و معرفی هنر ایران، غیر از گدار، باید به فعالیت‌های آرتور پوپ ، شرق‌شناس آمریکایی، اشاره کرد که نخستین بار در سال ۱۳۰۴ به ایران آمد. او یک سال بعد نمایشگاهی از هنرهای ایرانی در فیلادلفیا برپا کرد و در سال ۱۳۰۷ مؤسسه آمریکایی هنر و باستان‌شناسی ایران را در نیویورک بنیان گذاشت. وی با سفرهای پی‌درپی خویش به سراسر ایران، آثار معماری و هنر ایران را مورد بررسی و مطالعه دقیق قرار داد و زیرنظر او بزرگ‌ترین و مهم‌ترین اثر درباره تاریخ هنر ایران، یعنی «آشنایی با مینیاتورهای ایران»، تدوین و منتشر شد. پوپ همچنین در جریان لغو امتیاز انحصار کاوش‌های باستان‌شناختی فرانسه در ایران و تأسیس انجمن آثار ملی و سایر فعالیت‌های مربوط به باستان‌شناسی و هنر ایران فعالیت داشت.
قوانین و مصوبات در ایران نخستین قانون در زمینه آثار فرهنگی ـ تاریخی موسوم به قانون آثار باستانی که پیش‌نویس اولیه آن را هرتسفلد تهیه کرده و توسط گدار تجدیدنظر و تکمیل شده بود در آبان ۱۳۰۹ به تصویب مجلس شورای ملی رسید و به اجرا درآمد. این قانون که اساس قوانین مربوط به میراث فرهنگی ایران به‌شمار می‌رود، تقسیم اشیای مکشوفه را به ترتیبی که در قانون ذکر شده بین دولت و کاوشگر مجاز می‌شمرد و حتی صدور سهم کاشف را از پرداخت حقوق و عوارض گمرکی معاف می‌دانست. تا آنکه در سال ۱۳۵۲ به همت فیروز باقرزاده رئیس مرکز باستان‌شناسی ایران، تقسیم اشیای مکشوفه در کاوش‌های باستان‌شناختی متوقف شد.
پس از انقلاب اسلامی با تصویب قانون تشکیلات سازمان میراث فرهنگی کشور در بهمن ۱۳۶۴، با ادغام چندین مرکز و اداره‌کل، سازمان میراث فرهنگی ایران، از ابتدای سال ۱۳۶۶ رسماً کار خود را آغاز کرد. فهرست آثار ملی که برمبنای فهرست هرتسفلد شکل گرفت، نخستین بار در سال ۱۳۴۵ با عنوان فهرست بناهای تاریخی و اماکن باستانی ایران در قالب نخستین نشریه سازمان ملی حفاظت آثار باستانی ایران منتشر شد. در این فهرست نزدیک به ده هزار بنا، تپه، مجموعه و محوطه تاریخی به ثبت رسیده است. هم‌اکنون پرونده‌های ثبت آثار ملی در مرکز اسناد و مدارک میراث فرهنگی نگهداری می‌شود.
امروزه با آنکه ۱۵ مکان تاریخی در ایران در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسیده‌اند:
۱- میدان نقش جهان و مسجد جامع اصفهان
۲- تخت جمشید و پاسارگاد در استان فارس،
۳- چُغازنبیل در خوزستان، تخت سلیمان در آذربایجان غربی
۴- گنبد سلطانیه در زنجان
۵- بیستون در کرمانشاه
۶- مجموعه کلیساهای ارامنه در آذربایجان
۷- سازه‌های آبی شوشتر
۸- بازار تبریز
۹- آرامگاه شیخ صفی الدین اردبیلی در اردبیل
۱۰- باغ‌های ایرانی
۱۱- گنبد قابوس در استان گلستان
که در میان آن‌ها یک میراث (بم) در خطر نابودی می‌باشد و نیز ۷ میراث دیگر آن در شمار میراث فرهنگی معنوی قرار دارد (هنر نمایشی تعزیه، موسیقی بخشی خراسان، سنت پهلوانی و زورخانه ای، مهارت فرش بافی در کاشان و فارس، عید نوروز، ردیف و موسیقی ایرانی) اما سیاست گذاری فرهنگی به دلیل تعداد مراجع تصمیم‌گیری و نهادهای سیاست گذاری فرهنگی و نیز نبودِ الگوی جامع و مشخص در حوزهٔ فرهنگ، ابهام زیادی در مسئولیت‌های فرهنگی و تداخل وجود دارد و انسجام زیاد در برنامه و طرح‌های فرهنگی مشاهده نمی‌شود . با این حال برنامه‌های فرهنگسراها برای زنده نگاه داشتن سنت‌ها و میراث معنوی و بازسازی خانه‌های قدیمی و سنتی به عنوان آثار ملی خود نشان تلاشی برای حفظ این میراث است.
فعالیت‌های جهانگردی در ایران
فعالیت‌های جهانگردی در ایران، رسماً از دهه بیست آغاز شد و در سال ۱۳۱۴، ما شاهد تأسیس نخستین اداره به نام اداره جلب سیاحان در وزارت داخله بودیم که به فعالیت‌های متعددی در زمینه ترغیب گردشگران برای سفر به ایران و انجام و رتق و فتق امور آن‌ها می‌پرداخت. ۶ سال بعد، شورای عالی جهانگردی، راه اندازی و نام اداره قبلی حذف شد. از جمله اقدامات این اداره می‌توان به «تدوین قوانین و مقررات ورود و اقامت اتباع بیگانه» اشاره کرد؛ به دنبال آن در سال ۱۳۴۰ شمسی شورایی با عنوان «شورای جهانگردی» در اداره امور جهانگردی وزارت کشور با ترکیب ۱۲ نفر از نمایندگان وزارتخانه‌ها و مؤسسات دولتی به علاوه سه نفر از افراد صاحب‌نظر و مطلع در امر جهانگردی تأسیس شد.
حسب تصویب‌نامه هیئت وزیران وقت، این شورا وظیفه تعیین خط و مشی و برنامه‌های اجرایی اداره امور جهانگردی وزارت کشور را در سطح عالی نظارت بر عهده گرفت. هیات دولت خاندان پهلوی، در اوایل سال ۱۳۴۲ هجری شمسی، بر اساسان چه در اسناد و روایت‌ها و کتب موجود هست، سازمان جلب سیاحان را بنا نهادند که در واقع تلفیقی از اداره جلب سیاحان و شورای عالی جهانگردی بود و نگاه سازمانی و مدیریت علمی، در آن لحاظ شده بود. محمد رضا بر اساس مشاوره‌های همراهانش، برای توسعه برنامه‌های گردشگری در ایران و ورود آن به دروازه‌های اروپا، در سال ۱۳۵۳ به این فکر افتاد که سازمان جلب سیاحان را در وزارت اطلاعات و جهانگردی آن دوران، ادغام کند و این وزارت خانه را به طور کلی، در زمینه گردشگری فعال کند. اما، رویکرد امنیتی این سازمان، نتوانست رونقی به توسعه گردشگری کشور بکند.
تا پیش از انقلاب، فعالیت‌های جهانگردی در کشور به وسیلهٔ چهار شرکت انجام می‌گرفت: شرکت سهامی تأسیسات جهانگردی، شرکت سهامی گشت‌های ایران، شرکت سهامی مرکز خانه‌های ایران در خارج و شرکت سهامی مرکز ورزش‌های زمستانی.
پس از انقلاب شکوهمند اسلامی که سبب برچیده شدن نظام شاهنشاهی چند هزار ساله در ایران زمین شد، یکی از کارهای مهمی که شورای انقلاب بر عهده گرفت، ادغام هر ۴ شرکتی بود که قبلاً در زمان رژیم طاغوت، در سازمان جلب سیاحان و وزارت اطلاعات فعال بودند و پس از انقلاب، در وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی جای گرفتند. در سال ۱۳۵۹ و پیش از حمله رژیم بعث صدام حسین تکریتی به جمهوری اسلامی و آغاز بزرگ‌ترین نبرد قرن بیستم، دفتر ایرانگردی و جهانگردی، زیر نظر وزارت فرهنگ آغاز به کار کرد.
پس از این دوران پر فراز و نشیب، سازمان ایرانگردی و جهانگردی که وظایف ۴ شرکت قبلی را عهده دار بود، شروع به فعالیت نمود. در اوایل دهه هشتاد، یعنی ۶ دهه پس از تأسیس اداره جلب سیاحان دوران مظفر الدین شاه قاچار، نمایندگان مجلس شورای اسلامی، قانون تشکیل سازمان میراث فرهنگی و گردشگری را تصویب کردند. سرانجام در فروردین ۱۳۸۵ شورای عالی اداری کشور، سازمان صنایع دستی کشور را از وزارت صنایع و معادن جدا و به سازمان میراث فرهنگی و گردشگری الحاق کرد تا این سازمان با عنوان «سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری»، به فعالیت خود ادامه دهد.
هرچند افزایش امکانات سخت افزاری مدیریتی با انسجام در حوزه گردشگری در سال‌های پس از انقلاب رویهٔ مثبتی داشت اما رویکرد اصلی کشور پس از پیروزی انقلاب اسلامی در حوزه گردشگری را می‌توان رویهٔ محدود کننده ای دانست. پیروزی انقلاب اسلامی و بروز نا امنی در کشور و همچنین افزایش تهدیدات امنیتی علیه ایران موجب کاهش هرچه بیشتر ورود جهانگردان به کشور در سال‌های اول انقلاب شد.
با آنکه اهمیت دادن به صنعت گردشگری در برنامه ریزی‌های کلان کشور به عنوان یک اصل مهم مورد توجه برنامه نویسان پس از پایان جنگ تحمیلی قرار گرفت اما این برنامه ریزی‌ها نتوانست به رشد و توسعه این صنعت در کشور کمک چندانی کند و رقبای ایران در منطقه توانستند فاصله قابل توجهی را با کشورمان در جذب گردشگر خارجی ایجاد کند. در سال ۲۰۰۶، در حدود ۷۵۰ هزار گردشگر خارجی از ایران بازدید کرده‌اند و این در حالی است که در این سال ۸۴۲ میلیون جهانگرد در دنیا سفر کرده‌اند . یعنی در واقع یک دهم درصد از کل گردشگران جهان، ظرف یک دهه اخیر از ایران بازدید کرده‌اند که رقم ناچیزی هست در برابر پتانسیل‌ها و ظرفیت‌های بکر و بی بدیل گردشگری و اقلیم سرزمین بزرگ ایران.
ایران با سابقه تمدنی چند هزار ساله و با داشتن جاذبه‌های تاریخی که توسط کنوانسیون میراث جهانی به ثبت رسیده است و نیز اماکن مذهبی از جمله کشورهایی است که پتانسیل بسیار مناسبی برای جذب گردشگران خارجی دارد. اما اینکه در سال ۲۰۱۰ که این کشور جزء ده کشور برتر از حیث جاذبه‌های تاریخی و فرهنگی بود تنها چیزی حدود ۳ میلیون گردشگر داشت نکته ایست که نیاز به توجه بیشتری از سوی دولتمردان دارد.
حتی نقش مهم تبلیغات که امروزه در بازاریابی و آشنایی دیگر کشورها با جاذبه‌های گردشگری بسیار مؤثر می‌باشد متأسفانه از سوی مسئولان میراث فرهنگی کشور تا حد زیادی نادیده گرفته شده است. دولت تدبیر و امید از سال ۱۳۹۲ که در انتخابات ریاست جمهوری به پیروزی رسید، همواره به دنبال ارتقای سطح گردشگری کشور می‌باشد امیدوار ست، رفع تحریم‌های بین المللی بر اساس توافق برجام که در تیر ماه سال جاری در وین اتریش، به تأیید ایران و گرو ۵+۱ رسید، زمینه را برای توسعه و رونق گردشگری و ارتقای سرمایه گذاری‌های این بخش فراهم کند.
برای توسعه پایدار و کنار گذاشتن درامد نفتی از بودجه سالانه کشور، ایران باید به سمت و سوی رونق گردشگری روی بیاورد. توسعه گردشگری سبب می‌شود تا ایران هراسی به صورت قابل ملاحظه ای کاهش پیدا کند، بدونان که دولت و کشور بخواهد برای کاهش این تصور منفی، هزینه گزافی پرداخت کند. از سوی دیگر، توسعه کارآفرینی مولد، از طریق گردشگری مساله مهمی است که نسل جوان و فعال کشور به آن نیاز دارد و گردشگری، می‌تواند برگ برنده آن قلمداد شود. نقش فناوری اطلاعات و ارتباطات در توسعه گردشگری کشور بزرگ ایران نیز نباید در این بین، مورد غفلت قرار بگیرد.
با توجه به تبلیغات سیاسی منفی علیه شرایط و فضای داخلی ایران باعث شده که بیشتر سرمایه گذاری‌ها در این بخش صرف زدودن آثار تبلیغاتی شود که در جهان بر علیه ایران وجود دارد. اما مشخص نبودن هدف‌ها و سیاست‌های ایرانگردی و جهانگردی، عدم تطبیق و هماهنگی فرهنگی، جهانگردان برخی از کشورهای خارجی با فرهنگ اسلامی در روابط و برخوردهای فرهنگی، فقدان نیروی انسانی کارآزموده و متخصص در امور جهانگردی و بی‌اطلاعی کادر شاغل در مؤسسات جهانگردی (از قبیل هتل‌ها، کارکنان آژانس‌ها و راهنمایان جهانگردی) مشکلاتی را در راه توسعهٔ این صنعت در ایران فراهم آورده است و باعث شده تا رتبهٔ این کشور بر اساس گزارش سالانه مجمع جهانی اقتصاد در میان ۱۳۹ کشور جهان کشور ۱۱۴ باشد.
امیدواریم پس از گذشت ۷ دهه از تأسیس اداره جلب سیاحان، جلب و ترغیب و تشویق گردشگران شرق و غرب عالم برای سفر به ایران، در اولویت‌های مسئولان این حوزه قرار بگیرد تا سهم ما نیز از اقتصاد گردشگری جهان، چند میلیارد دلاری شود و میلیون‌ها نفر از کشور در طول سال بازدید کنند. ما، به این گردشگران و دلارهای آن‌ها، بیش از صادرات نقت نیازمندیم.
پ
برای دسترسی سریع به تازه‌ترین اخبار و تحلیل رویدادهای ایران و جهان
اپلیکیشن برترین ها
را نصب کنید.
ارسال نظر