وزیران علیه هندوانه!

روزنامه هفت صبح: «هندوانه نخورید تا مشکل کم آبی برطرف شود.» این یکی از راه حل های خیلی جدی وزیر کشاورزی و وزیر نیرو است که صراحتا از هندوانه به عنوان یک یاز متهمین اصلی شماره یک کم آبی در کشور نام برده اند و راه حل را هم در این موضوع عنوان کرده اند که فعلا کاشت و تولید هندوانه را متوقف کنیم!

استدلال هم ساده است و گزارش ها می نویسند: «قیمت فروش آب لیتری 1000 تومان است، این در حالی است که برای تولید هر کیلو هندوانه حداقل 250 لیتر آب مصرف می شود که بر این اساس، یک هندوانه 10 کیلویی اگر چنانچه بخواهد از آب زیرزمینی استفاده کند، 2500 لیتر آب مصرف می کند؛ بنابراین تولید یک هندوانه 10 کیلویی با حداقل 2500 لیتر آب مصرفی، 2.5 میلیون تومان آب می خورد!»

از آنجایی که ایران سومین تولیدکننده هندوانه در جهان است و این هندوانه ها به کشورهایی مانند عراق، امارات متحده عربی و کویت صادر می شود، پس از نظر تئوری به صرفه تر است به جای صرف 2500 لیتر آب برای کاشت هندوانه ها، کاشت آن را متوقف کرده و آب های کشور را به آن کشورها صادر کنیم!

با خواندن این خبر این سوال به وجود می آید آیا از نظر علمی و عملی چنین راه حلی مناسب است؟ یا مانند همیشه فقط به آسان ترین و دم دست ترین راه حل موجود فکر کرده ایم؟ آیا بهتر نیست به جای توقف تولید میوه ای که طرفداران و خواص فراوانی دارد، وزارت نیرو و کشاورزی فکری به حال سیستم آبیاری و کشاورزی سنتی کشور کنند و بهره وری در زمینه تولید را بالا ببرند؟ هفت صبح در این گزارش به دنبال یافتن پاسخ این سوالات است.

ماجرا چیست؟

وزرای جهاد کشاورزی و نیرو با تولید و صادرات هندوانه به دلیل محدودیت منابع آبی کشور و مصرف آب بالای این محصول مخالفت کردند. این دو اظهارنظر را می خوانیم.

وزیر جهاد کشاورزی گفت: «با کشت هندوانه، تولید و صادرات آن به علت محدودیت منابع آبی کشور مخالفم.»

به گزارش تسنیم، محمود حجتی گفت: «البته اگر این محصول با شیوه های پیشرفته آبیاری کشت شود مقرون به صرفه است کما اینکه هم اکنون در برخی مزارع جنوب کشور از جمله جنوب فارس با این روش هندوانه کاشته می شود. باید با کنترل و مدیریت عرضه و تقاضا در زمینه کاشت محصولات، به گونه ای برنامه ریزی شود که محصولات پرآب بیش از اندازه تولید نشوند و به نوعی با این محدودیت شدید آبی، صادرات نداشته باشیم. ترجیح می دهیم محصولاتی در کشور تولید شوند که دارای مزایای نسبی، ارزش افزوده و کمترین نیاز به آب باشند.»

حمید چیت چیان وزیر نیرو نیز گفت: «واردات محصولات کشاورزی که تولید آب فراوانی می خواهد، بر تولید و صادرات آن مقرون به صرفه تر است. در محاسبات اقتصادی مربوط به صادرات محصولات کشاورزی باید به مقوله به صرفه بودن آن حتما توجه کنیم. زیرا با خروج این محصولات از کشور در واقع آب صادر می شود... حقیقتا صادرات هندوانه له علت اینکه برای تولیدش باید میزان زیادی آب مصرف شود عاقلانه و منطقی نیست. در زمینه تولید و صادرات باید روی آن دسته از محصولات کشاورزی تمرکز کنیم که به آب کمی نیاز دارد.»

آب مجازی چیست

در این ماجراها، اصطلاح دیگری به نام آب مجازی وجود دارد که در زمینه کشاورزی، صنعت، واردات و ... به کار برده می شود. وزیر نیرو در قسمت دیگری از صحبت هایش دست روی نکته دیگری گذاشت و به اصطلاح آب مجازی اشاره کرد.

اگر بخواهیم اصطلاح آب مجازی را به زبان ساده تعرف کنیم، مرور صحبت های وزیر نیرو کافی به نظر می رسد: «در محاسبات اقتصادی مربوط به صادرات محصولات کشاورزی باید به مقوله به صرفه بودن آن حتما توجه کنیم زیرا با خروج این محصولات از کشور در واقع آب صادر می شود. در دنیای امروز از اصطلاح آب مجازی برای اشاره به میزان آب مورد نیاز در تولید انواع محصولات نهایی صنعتی، زراعی و پتروشیمی استفاده می شود. با وارد کردن برخی محصولات پرآب در واقع میزان زیادی آب وارد کشور می شود. در اصل آب وارد نمی شود اما خود آن محصول دربرگیرنده آب مجازی است که وارد می شود.» با همین تعریف، در واقع با صادرات هندوانه، میزان زیادی آب مجازی از کشور خارج می شود.

هزینه 2.5 میلیونی تولید هندوانه

خبرگزاری تسنیم در مورد خسارات کاشت هندوانه نوشته است: «در کشور ما آب لیتری 1000 تومان قیمت دارد که بر این اساس هم تولید یک هندوانه 10 کیلویی با حداقل 2500 لیتر آب مصرفی 2.5 میلیون تومان آب می خورد. با این توصیفات به نظر می رسد تولید و صادرات هندوانه با قیمت کیلویی زیر 1000 تومان اصلا به صرفه نباشد.»

البته خبرگزاری تسنیم با احتساب هزینه تولید و توزیع هر لیتر آبی زیرزمینی محاسبه عجیبی انجام داده و به رقم شگفت انگیز 750 میلیارد تومان خسارت برای تولید هر هندوانه رسیده است!

سود صادرات آب بیشتر از هندوانه!

مهدی اسماعیل زاده، پژوهشگر مواد غذایی و محصولات ارگانیک در مورد خسارات کاشت هندوانه در ایران به هفت صبح می گوید: «اکثر کشاورزها به شکل سنتی کار می کنند و تحصیلات تخصصی ندارند، برای همین بیشترین مصرف آب در تولیدات محصولاتی مانند هندوانه دیده می شود. از طرف دیگر نظارتی بر تولید گیاهی نمی شود و نظارت ها سلامت محور نیست.»

او در مورد هندوانه هایی که آلوده به نیترات هستند گفت: «متاسفانه اگر به برخی هندوانه ها نگاه کنید به شکل پودری هستند و رگه هایی در آنها دیده می شود که این هندوانه ها آلوده به نیترات هستند. بنابراین علاوه بر مصرف زیاد آب، به نیترات هم آلوده اند که حتی در این زمینه نظارت و ساماندهی صورت گرفته نشده است.»

اسماعیل زاده در خصوص مصرف بالای آب در زمان کشت هندوانه توضیح داد: «در حال حاضر کشاورزان بهترین اراضی شان را اختصاص به هندوانه داده اند، آن هم به شکل سنتی و به گونه ای که برای تولید هر کیلو هندوانه 100 لیتر آب مصرف می شود. اگر همین 100 لیتر آب را به شکل خام به کشورهایی مانند امارات و قطر صادر کنیم؛ برایمان سوددهی خیلی بالاتری دارد. البته هندوانه یک مثال است و محصولات کشاورزی دیگری هم وجود دارد که به همین شکل با مصرف زیاد آب تولید می شود در صورتی که بارها هشدار داده می شود آب نداریم.»

این پژوهشگر مواد غذایی نیز با وزیر کشاورزی و نیرو موافق است و عقیده دارد بهترین کار این است وزارت کشاورزی ترویج کند تا هندوانه نکارند؛ چون از سیستم سنتی خارج شدن کار دشوار و زمان بری است: «می توانیم گیاهان دارویی تولید کنیم که در حال حاضر کیلویی یک میلیون تا 10 میلیون تومان از کشورهایی مانند هند، چین، کره، کانادا و ... وارد می شود؛ در صورتی که ایران چهار اقلیم است و توانایی تولید چنین گیاهانی که تولید کاملا دیمی و وحشی است دارد. متاسفانه موضوع فقر دانش به تمام ابعاد کشورمان تسری پیدا کرده است.»

مصرف آب در کشاورزی را مدیریت کنیم

از سوی دیگر، برخی کارشناسان کشاورزی، با نظرات وزیر نیرو و کشاورزی موافق نیستند و عقیده دارند به جای توقف کاشت هندوانه، روش های مصرف آب در کشاورزی را مدیریت کنیم.

علی خان محمدی کارشناس کشاورزی در همین زمینه می گوید: «هندوانه یا هر محصول آبی دیگر مدیریت هایی را می طلبد. همانطور که گفته می شود هندوانه بیش از 100 لیتر آب مصرف می کند اما از طریق مدیریت درست می توان هندوانه ای تولید کرد که تنها 7 تا 8 گرم آب مصرف می کند. منظور از مدیریت درست استفاده از کود آلی، آبیاری قطره ای، پوشش مالچ، پلیمرهای آب دوست و ... است که موجب می شود با کمترین میزان آب، تولیدات بهتری هم داشته باشیم و برای چنین مدیریتی باید وارد تکنولوژی جدید شویم. هندوانه در تمام فصول، جزو میوه های پرمصرف و پرطرفدار است و اگر کشت جدید هندوانه را رواج دهیم به گونه ای که حتی از یک بوته سه هندوانه برداشت شود؛ به نفع کشاورز نیز خواهد بود. اگر بتوانیم محصولاتی با سلامت و مدیریت صحیح تولید کنیم؛ می توانیم بازار صادرات را نیز در دست بگیریم.»

خان محمدی در پایان با انتقاد از وزیر نیرو گفت: «وزیر نیرو به جای اینکه در زمینه کشاورزی صحبت کند بهتر است نگاهی به لوله های آب داشته باشد که برای 70-60 سال پیش است و اکثرا با هدررفت آب و افت فشار آب مواجه هستیم.»

ایران سومین تولیدکننده هندوانه در جهان

کشور چین با تولید سالانه حدود 80 میلیون تن هندوانه، اولین تولیدکننده هندوانه در جهان است. ترکیه هم با تولید حدود 8 میلیون تن هندوانه رتبه دوم در جهان را دارد و طبق آمار وزارت جهاد کشاورزی، ایران با تولید سالانه بیش از حدود دو میلیون و 200 هزار تن هندوانه در رتبه سوم جهان قرار دارد که در حدود 100 هزار تن آن صادر می شود. البته کشور آمریکا نیز پا به پای ایران هندوانه تولید می کند و به همین دلیل گاهی ایران در رتبه سوم قرار می گیرد و گاهی آمریکا. نکته مهمتر اما آن است که گفته می شود با این میزان مصرف برای تولید هندوانه، در حدود 7 برابر ظرفیت سد کرخه، آب از طریق هندوانه صادر می شود.

هندوانه ایران به کدام کشورها صادر می شود؟

در سال گذشته 833 هزار و 700 تن هندوانه تازه به ارزش 193 میلیون و 300 هزار دلار به 29 کشور مختلف صادر شده است. پاکستان، گرجستان، آذربایجان، آلمان، اتریش، ارمنستان، ازبکستان، استونی، افغانستان، امارات متحده عربی، انگلستان، اوکراین، بحرین، بلغارستان، تاجیکستان، ترکمنستان، ترکیه، رومانی، سوئد، سوییس، عراق، عمان، فدراسیون روسیه، قبرس، قزاقستان، قطر، کویت، نوروز و هلند مقصدهای صادراتی هندوانه ایرانی بوده اند.

در این میان عراق با سهم حدود 70 درصدی در بازار هندوانه ایرانی نخستین مقصد این محصول به شمار می رود و حدود 589 هزار و 630 تن از هندوانه ایرانی در سال گذشته به این کشور صادر شده است.

پس از عراق، امارات با خرید بیش از 163 هزار تن و سهم 19.5 درصدی دومین مشتری هندوانه به شمار می رود و پس از آن کشورهایی مانند ترکیه، افغانستان، ترکمنستان، روسیه و ... نیز با اختلاف بالا در ردیف دیگر مشتریان عمده هندوانه ایرانی به شمار می روند.

در پایان فهرست مشتریان این محصول نیز ازبکستان دیده می شود که با خرید حدود 21 تن کمترین سهم را در بازار جهانی هندوانه ایرانی داشته است. جالب تر اینکه هندوانه جزو ارزان ترین محصولات صادراتی کشاورزی به شمار می رود که هر کیلوگرم تنها 0.2 دلار ارزش دارد؛ یعنی با در نظر گرفتن 3500 تومان به عنوان بالاترین نرخ دلار در سال گذشته به ازای صادرات هر کیلوگرم هندوانه حدود 700 تومان نصیب صادرکنندگان ایرانی شده است و این نوع صادرات آب مجازی آن هم در شرایط بحرانی آب در کشور به هیچ وجه توجیه اقتصادی ندارد.

هندوانه در کدام شهرها تولید می شود؟

این محصول در چهار فصل سال در مناطق مختلف کشور از جمله سیستان و بلوچستان، خراسان رضوی، لرستان، یزد، همدان، اصفهان و ... تولید می شود. تولید هندوانه بهاره در جیرفت و کهنوج، میناب، ایرانشهر و دزفول صورت می گیرد و در تابستان نیز ورامین، سمنان، مشهد، اصفهان، همدان، تبریز، میاندوآب و ... برداشت کننده این محصول هستند.

دزفول نیز تنها تولیدکننده هندوانه پاییزه محسوب می شود و میناب، جیرفت و کهنوج میزبان این محصول در فصل زمستان هستند.