آداب و رسوم خانواده‌های ایرانی در ماه رمضان

روزنامه شهروند: توجه انسان‌شناسان، جامعه‌شناسان و فلاسفه به فرهنگ و فرهنگ‌شناسى سبب ارایه تعاریف گوناگونى از این مقوله‌ مهم انسانى شده است؛ به ‌نحوى که تاکنون بیش از ۲۵۰ تعریف از فرهنگ ذکر شده است.

مفهوم فرهنگ در ایران پیشینه‌ای طولانى داد و این امر را مى‌توان در بررسى و مطالعه‌ آثار نویسندگان و پژوهشگران این سرزمین به ‌دست آورد.

واژه‌ فرهنگ از دو جزء «فر» و «هنگ» تشکیل شده است. «فر» به معنی نیروی معنوی، شکوه، عظمت، جلال و درخشندگی است. «هنگ» از ریشه‌ اوستایی، به معنی کشیدن، سنگینی، وزن، گروه و وقار است. معنی ترکیبی این دو واژه، بیرون‌کشیدن و بالاکشیدن است که منظور از آن، بیرون‌کشیدن مجموعه‌ دانستنی‌ها، نیروها و استعدادهای نهفته‌ افراد یک ملت برای پربارکردن پدیده‌ها و خلاقیت‌های ناشناخته‌ آدمی است.

هر فرد معرف جزیى از فرهنگ و شاخه‌اى از درخت فرهنگ گروهى است که به آن تعلق دارد. در پاسخ به این سوال که فرهنگ از کجا تغذیه می‌شود، خاستگاه فرهنگ کجاست، چگونه ارزش‌ها، سنت‌ها و باورها شکل می‌گیرد، جامعه‌شناسان معتقدند که پنج عامل زبان و ادب، دین و آیین معیشت و اقتصاد، تاریخ و جغرافیا درخصوص سوالات ذکرشده موثر هستند.

استاد محمدتقی جعفری اعتقاد داشتند که فرهنگ از مختصات انسان است و او آن را از شرایط محیطی، پدیده‌های تاریخی، آرمان‌های مطلق و نسبی برداشت و به اصطلاح، تابعی از جهان‌بینی خویش می‌کند. یکی از ویژگی‌های بارز مردم ایران‌زمین پایبندی و توجه به برگزاری آیین‌ها و آداب و رسوم خاص هر منطقه است. هر چند گاه عناصر فرهنگ ایرانی فراتر از مرزهای شهری، استانی و ملی است. در این میان ماه‌رمضان در برخی استان‌ها و شهر‌ها همراه با آدابی است که خانواده‌های ایرانی طی سالیان طولانی آن آداب و رسوم را حفظ کرده‌اند.

آشنایی با این فرهنگ بومی می‌تواند گام‌موثری در ایجاد سبک زندگی مطابق با آموزه‌های ملی، بومی و مذهبی داشته باشد. رمضان از سال‌های دور تاکنون، در فرهنگ مردم از جایگاهی ممتاز برخوردار بوده و همواره آیین‌های ویژه‌ای در ارتباط با این ماه، در میان مردم کشورهای اسلامی‌ به اجرا درآمده است. آداب و رسوم ماه مبارک رمضان یکی از مباحث مهم فرهنگ مردم است که به واسطه قدمت خود، از قداست ویژه‌ای برخوردار است. متاسفانه در زندگی شهری و ماشینی، بسیاری از این سنت‌های زیبا به بوته فراموشی سپرده شده‌اند و بسیاری دیگر نیز کمرنگ‌تر شده‌اند و از آن‌جا که این رسوم زمینه‌ساز همبستگی در جامعه به‌ویژه در میان آحاد خانواده‌هاست، اهمیت فراوانی نیز دارد.

آداب ویژه ماه مبارک رمضان در عسلویه: گرگیعان (گرنگشوه)

از چند روز قبل مردم روستا خود را برای این شب آماده می‌کنند. به بازار می‌روند و خرید می‌کنند تا برای یک شب بچه‌های روستا خوشحال شوند. بعد از این که اذان گفت و همه افطار خوردند بچه‌ها خود را برای کرنکشو (گرنگشو) یا گرنگعوه آماده می‌کنند تا لباس قشنگشون‌ را به تن کنند و با دوستانشان بیرون بروند. بچه‌های نوجوان و کوچکترها این شب را از خانه بیرون می‌روند و در کوچه‌های روستا باهم و دسته‌جمعی می‌گردند. سروصدای آنها همه روستا‌ را فرا می‌گیرد. بچه‌ها با کیسه‌های پارچه‌ای‌شان همه خونه‌ها را می‌گردند و پیرزن و پیرمردها را می‌بینند و به خونه دوستانشان می روند.

گرنگشو رسمی است که هر‌سال در ماه مبارک رمضان بچه‌های کوچک و نوجوانان منطقه عسلویه به شادی و سرور می‌پردازند. به این شکل که بعد از افطار روز چهاردهم رمضان همه بچه‌های محله و روستا به خانه همسایه‌ها و بستگان خود سرمی‌زنند.

در این رسم دیرینه بچه‌ها وقتی در کوچه و خانه‌های روستا هستند شعرهایی را سرمی‌دهند که شادی و سرور آنها را نشان می‌دهد. آنها می‌گویند:

گرنگشو گرگاشو

عطونا الله یعطیکم

بیت‌المکه ایودیکم

یا مکه یا معموره

بیت‌السلاسل و الذهب یا نوره

عطونا زخه میزان... الله ایخلی عزیزان

عطونا زخه غرشه... الله ایخلی ابو کرشه

عطونا زخت خیشه ... الله ایخلی عویشه

بچه‌ها در این شب زیباترین لباس‌های خود را به تن می‌کنند. دختران در این شب «دراعه» (بالاپوشی گشاد و آستین‌دار) و سرپوشی به نام «بخنق» می‌پوشند که با زری و خوص و نقش‌های سنتی کار شده است. پسران هم طبق آیین‌ لباس محلی دشداشه می‌پوشند.

بعد از افطار مراسم شروع می‌شود. بچه‌ها دست خواهر و برادر و دوستان خود را می‌گیرند و کیسه‌هایی که معمولا از پارچه است و از قبل آماده کرده‌اند را برمی‌دارند و به خانه بستگان خود می‌روند. والدین در هر خانه در این شب انواع آجیل، پسته، شکلات و امروزه نیز پفک، یخمک و کیک آماده می‌کنند تا به بچه‌ها بدهند.

آداب ویژه ماه مبارک رمضان در استان یزد

مردم يزد مايحتاج ماه‌مبارك رمضان را قبل از فرارسيدن اين ماه تهيه مى‏كنند. از اين ميان برنج غذاى اصلى در ماه مبارك است. در ميان حبوبات عدس بيشترين مصرف را دارد و در بين يزدى‏ها معروف است: «در ماه رمضان هركس بايد هفت‌من عدس بخورد.»

در ايام ماه رمضان، در اغلب مساجد، تكايا و بسيارى از خانه ‏ها ختم‌قرآن برگزار مى‏شود. محل برگزارى ختم‌قرآن مردها اغلب در مساجد است. معمولا بعد از نماز صبح يا ظهر يا عشا اغلب آنهايى كه در نماز جماعت شركت مى‏كنند دور تا دور مسجد مى‏نشينند و ختم‌قرآن را آغاز مى‏كنند. محل برگزارى ختم‌قرآن زنانه در خانه زنان مومنه يا به نوبت در خانه شركت‏كنندگان است و اغلب مجالس صبح‏ها كه زنان فراغت بيشترى دارند، برگزار مى‏شود.

افطارى‌دادن يكى از رسوم پسنديده اين ايام است، آنهايى‌كه در مسجد نماز جماعت مى‏خوانند، اغلب در همان مسجد بين دو نماز روزه خود را باز مى‏كنند و هر شب از طرف كسانى كه نذر دارند يا قصد افطارى دادن، دارند خرما و شيرينى بين نمازگزاران تقسيم مى‏كنند. از طرف ديگر بسيارى از مردم يزد آرزو مى‏كنند براى افطار، ميهمان داشته باشند تا اجر بيشترى ببرند. برخى از مساجد يزد نيز داراى موقوفاتى است كه بايد براى افطارى دادن مصرف شود.

شب‏هاى نوزدهم، بيست‌ويكم و بيست‌وسوم ماه مبارك رمضان را شب‏هاى احيا مى‏گويند. در اين شب‏ها شيعيان تا سحر به عبادت و خواندن قرآن و دعا مشغولند. در استان يزد به‌جا آوردن غسل در شب‏هاى احيا از كارهاى حتمى است.

آنهايى كه قصد برگزارى مراسم احيا را دارند قبل از غروب آفتاب به حمام مى‏روند و غسل مى‏كنند. شب بيست‌وسوم بسيارى از افراد علاوه‌بر غسل اول شب، يك‌مرتبه نيز آخر شب غسل به جا مى‏آورند و عقيده دارند اين غسل ثواب بسيار دارد. شب‏هاى احيا روزه‌داران پس از خواندن نماز مغرب و عشا چون شب‏هاى ديگر افطار مى‏كنند. در اين شب‏ها غذاهاى مخصوصى مى‏خورند تا از نظر عاطفى آمادگى پيدا كنند.

يكى از چيزهايى كه خوردنش در شب‏هاى احيا مستحب است، عدس است و عقيده دارند كه عدس رقت قلب مى‏آورد و اشك چشم را زياد مى‏كند. همچنين معتقدند خوردن عدس باعث زيادشدن دوستى على عليه‏السلام مى‏شود.

پس از صرف افطار و كمى استراحت آنهايى كه قصد شب‌زنده‏دارى و راز و نياز با خداوند دارند براى احيا به مسجد مى‏روند. دعاهايى كه در شب احيا مى‏خوانند عبارتند از دعاى افتتاح، دعاى توسل، جوشن‌كبير و جوشن‌صغير.

از ميان اين ادعيه، دعاى جوشن‌كبير مشهورتر و متداول‏تر است. آخرين عمل در شب‏هاى احيا قرآن به سرگرفتن است كه با تشريفات خاصى برگزار مى‏شود. چراغ مسجد خاموش مى‏شود و پس از سخنرانى واعظ مراسم احيا قرآن به سرگرفتن آغاز مى‏شود و حاضران در حالى كه از گناهان خود استغفار مى‏كنند، قرآن‏ها را بر سر مى‏گيرند.

آداب ویژه ماه مبارک رمضان در استان مرکزی

از قديم‌الايام براى بيدار شدن در سحرهاى ماه مبارك رمضان و انجام اعمال مخصوص سحر از وسايل و روش‌هاى گوناگونى استفاده مى‏كردند. بعضى از اين روش‌ها امروزه نيز متداول و برخى منسوخ شده است.

با فرارسيدن ماه مبارك‌رمضان مردم استان مركزى بيش از گذشته به سوى قرآن روى آورده و با برگزارى مراسم ختم‌قرآن شكوه خاصى به اين ماه مبارك مى‏بخشند.

ختم‌قرآن در اغلب مساجد و تكايا يا در بسيارى از خانه‏ ها صورت مى‏پذيرد. محل برگزارى ختم‌قرآن مردها اغلب در مساجد است و اكثرا بعد از افطار يا قبل از نماز مغرب و عشا انجام مى‏پذيرد.

مجلس زنانه ختم‌قرآن نيز معمولا در خانه‏ها برپا مى‏شود. اغلب اين مجالس صبح‌ها كه زنان فراغت بيشترى دارند، برگزار مى‏شود. در اين استان در طول ماه مبارك رمضان، مساجد پررونق بوده و از صفاى خاصى برخوردار است. نمازهاى جماعت در سه نوبت باشكوه تمام و با شركت نمازگزاران برپا مى‏شود.

در تمام شب‌ها پس از افطار و اقامه نماز مغرب و عشا، مراسم ويژه شب‌هاى ماه‌رمضان كه شامل قرائت دعاى افتتاح، منبر و مداحى است برقرار است.

در بسيارى از مساجد بعد از اقامه نماز صبح، مراسم ختم‌قرآن، زيارت عاشورا و دعاى‌ندبه (در روز جمعه) مرسوم است. در برخى از مساجد نيز مراسم منبر و مداحى بعد از نماز ظهر برقرار است.

در روزهاى تيغ يا ايام شهادت حضرت على عليه‏السلام كه مصادف با روزهاى نوزدهم، بيستم و بيست‌ويكم ماه مبارك رمضان است مردم استان مركزى مانند مردم ساير نقاط ايران در حزن و اندوه فرو مى‏روند و همه‌جا يكپارچه سياهپوش مى‏شود.


كسب و كار و بازار يكسره تعطيل، تعزيه، عزادارى، سينه‌زنى و نوحه‌خوانى بر پا مى‏شود.

اين ايام كه با شب‌هاى‌قدر مصادف است مردم سرتاسر استان شب هنگام تا سحر به دعا و نيايش پروردگار مشغول مى‏شوند. مردم با جمع‌شدن در مساجد و تكايا و به‌خصوص مصلاى شهر به نوحه‌خوانى و سينه‌زنى پرداخته و در سوگ امام خود اشك مى‏ريزند.

در مساجد و تكايا علماى روحانى و در مصلاى منطقه، امام‌جمعه يا عالمان برجسته شهر به وعظ مردم مى‏پردازند. در طول ايام شهادت على‌عليه‏السلام هر روزه دسته‏جات نوحه‏خوانى و سينه‏زنى در شهرها و روستاهاى استان برقرار است.

لازم به ذكر است كه دعاى جوشن‌كبير و بر سر گرفتن قرآن در شب‌هاى قدر از مهم‌ترين و رايج‏ترين اعمال است. مردم معتقدند كه تقدير و سرنوشت انسان در شب قدر معلوم مى‏شود، بنابراين تا سحر به عبادت، خواندن قرآن، نمازهاى قضا، مستحبى و... مى‏پردازند.

آداب ویژه ماه مبارک رمضان درایلام

یکی از آیین‌های ویژه مردم در این استان، دادن افطاری به اقوام و خویشاوندان است. در این آیین که از شب اول ماه رمضان آغاز می‌شود و برحسب بزرگی فامیل، تا نیمه یا حتی پایان ماه نیز به‌طول می‌انجامد، اعضای یک فامیل در منزل بزرگ آن خاندان جمع شده و در کنار هم روزه خود را افطار می‌کنند. این عمل تا پایان ماه مبارک رمضان، هرشب در منزل یکی از بستگان ادامه پیدا می‌کند و البته در این بین، بزرگترهای فامیل، اولویت دارند و به‌طور معمول، به‌ترتیب ارشدیت، میزبان سایر اعضای فامیل می‌شوند. معمولا پس از برگزاری مراسم افطار در این جمع‌ها، مردان به خواندن قرآن و ادعیه درکنار هم پرداخته و به‌نوعی یک‌مجلس مذهبی خانوادگی برگزار می‌کنند. زنان نیز در آماده‌سازی وسایل سحر خانواده میزبان و البته در برخی موارد افطار روز بعد، زنان صاحب‌مجلس را یاری می‌کنند.

شب‌های هریسه‌ای

سنت حسنه افطاری‌‏دادن درمیان مردم شهرها و روستاهای مختلف ایلام از همان روزهای آغازین ماه مبارک رمضان آغاز می‌شود. ‏پخت غذاهای محلی و افطاری‌دادن به دوستان و آشنایان، یکی از آداب و رسوم این ماه است که با ‏پخت غذاهای خوشمزه از قبیل حلیم، شله، آش، بژی برساق، کله‌کنجی، شله‌زرد، ‌آش گندم و شیره ‏خرما و روغن محلی به‌یادماندنی‌تر می‌شود. ‏اگر در رمضان، ایلام به شهر حلیم یا به لهجه محلی، هریسه ایران لقب داده شود، سخنی به‌گزاف نیست. هرچند حلیم، نذری اصلی ایام محرم مردم مناطق مختلف ایلام است، اما مردم این منطقه به‌حدی به هریسه ‏علاقه‌مندند که غذای اصلی ایشان در افطارهای ماه مبارک نیز محسوب می‌شود.

در ماه ‏مبارک، آنچنان بساط حلیم‌فروشی در ایلام رونق می‌گیرد که بیشتر اغذیه‌فروشی‌های شهر، هنگام ‏افطاری، پاتیل‌های بزرگ حلیم را درمقابل مغازه جا انداخته و حلیم، این غذای خوش‌طعم و عطر را ‏به روزه‌داران می‌فروشند. ‏ایلامی‌ها که در پختن حلیم بسیار تبحر و مهارت دارند، در ماه مبارک رمضان، سفره‌های افطاری ‏خود را با این غذای خوشمزه در کنار دیگر غذاهای ساده، رنگین می‌کنند. ‏ مردم ایلام بر پایه باوری قدیمی و ریشه‌دار به حلیم یا همان هریسه از منظر تبرک می‌نگرند و ‏معتقدند که خوردن حلیم در افطاری، هم باعث ثواب و پاداش بیشتر روزه‌دار نزد خدای متعال می‌‌شود و هم این‌که در تقویت بنیه و جلوگیری از کاهش قوای روحی و جسمی تا پایان ماه مبارک ‏رمضان بسیار مفید و موثر است. ‏

نذری نیمه‌رمضان

یکی دیگر از رسوم کهن اهالی ایلام در ماه مبارک رمضان، توزیع افطاری در شب نیمه‌رمضان است. بسیاری از مردم استان، در این شب که تنها عید ماه رمضان و شب تولد سبط اکبر حضرت‌امام‌حسن مجتبی(ع) است، اقدام به توزیع افطاری دربین مردم ساکن مناطق فقیرنشین شهر می‌کنند و این‌گونه، شادی خود را از تولد دومین امام شیعیان با دیگران تقسیم می‌کنند.


البته در این بین، افراد متمول‌تر، معمولا نذر افطاری خود را به‌گونه‌ای قرار می‌دهند که خانواده استفاده‌کننده از آن بتواند علاوه‌بر افطار، سحر نیز از آن استفاده کند. برهمین‌ اساس در بسته‌های نذری‌های ارایه‌شده، علاوه‌بر غذاهای مرسوم افطار چون آش، شله‌زرد، حلیم و شیره خرما، اغلب دارای وعده‌ای غذای برنجی همچون چلوکباب یا قیمه‌پلو نیز هست. نکته مهم دیگر این‌که برخی افراد نیکوکار، علاوه‌بر این‌شب، در شب‌های قدر نیز اقدام به توزیع غذای گرم و البته در برخی موارد، مواد غذایی خام در میان محله‌های فقیرنشین مناطق مختلف ایلام می‌کنند تا هم به‌نوعی از حضرت امیرالمؤمنین علی(ع) پیروی کرده باشند و هم توشه‌ای برای آخرت خود ذخیره کنند. ‏

هدیه روزه ‌اولی‌ها

یکی دیگر از سنن قابل توجه مردم ایلام که البته در بسیاری دیگر از نقاط کشور نیز به روش‌های مختلف انجام می‌شود، تجلیل از روزه ‌اولی‌های خانواده است. این امر، معمولا در همان شب نخست ماه رمضان که فرد، نخستین‌روزه خود را پس از رسیدن به سن‌تکلیف گرفته، در جمع بزرگ خانواده شرکت‌کننده در افطار این شب صورت می‌گیرد. پول، چادر نماز، لباس، قرآن و... ازجمله هدایایی است که در این شب به فرد روزه‌اولی داده می‌شود.

اجتماع بزرگ شب‌های قدر

اهالی مناطق مختلف استان ایلام، آیین‌های ویژه‌ای برای شب‌های قدر دارند. اوج لحظات عرفانی مردم ایلام در شب‌های قدسی قدر رخ می‌نمایاند. آنان در این شب‌ها پس از شرکت در افطاری خانوادگی که پیش از این بدان اشاره شد، به‌صورت دسته‌جمعی در مسجد محل حاضر شده و به شب‌زنده‌داری و مناجات می‌پردازند.

روضه‌خوانی زنان

برگزاری مراسم روضه‌خوانی، دیگر آیین ویژه در ماه مبارک رمضان است که توسط بانوان در منازل انجام می‌شود. برخی بانوان در این استان، در شب‌های قدر و در ساعات پایانی قبل از افطار، این‌ آیین را برگزار می‌کنند. این آیین با هدف ترویج فرهنگ مذهبی و آشنایی بیشتر بانوان با مسائل مذهبی برگزار می‌شود.

برگزاری دعاهای توسل، کمیل و ندبه به‌ترتیب در شب‌های چهارشنبه و جمعه و صبح‌های جمعه ماه مبارک اغلب به‌صورت خانوادگی، قرائت٠٣جزء قرآن به‌صورت هرشب یک‌جزء در جلسات منظم برپا شده در مساجد و تکایا، فاتحه‌خوانی در مزار درگذشتگان در پنجشنبه‌های ماه مبارک به‌صورت حضور منظم در آرامستان‌ها، معطرکردن روزانه خانه‌ها به بوی گلاب در دقایق قبل از افطار، خواندن قرآن و برپایی سفره صلوات از دیگر آداب و رسوم ‏مردم ایلام در ماه مبارک رمضان است.