عکس‌ هایی به قدمت تاریخ یک خانه

خبرگزاری ایسنا: به کبوترهایش فکر می‌کنیم و به پولی که هیچ‌گاه میراث فرهنگی ندارد تا برای تملک،‌ حفاظت و مرمت این بنای قدیمی و به نظر ارزشمند (در وضعیت کنونی) هزینه کند،‌ اما گذشته، تاریخ و معماری این بنا چه؟

چند سالی است که هر گاه گذر یکی از خبرنگاران یا دوستداران میراث فرهنگی به خانه‌ی قدیمی «سپهبد تنکابنی» در خیابان هدایت (تقاطع ظهیرالاسلام) در چهارراه ولی‌آباد می‌افتد، سعی می‌کند با یادآوری وجود این خانه حتی در حد متروکه، باز هم آن را در ذهن مسئولان پررنگ کند، معمولا در چنین‌ مواقعی یک سوال ذهن را درگیر می‌کند، «این بنا در گذشته چه بوده که حالا به این وضعیت افتاده است؟»

این خانه متعلق به کیست و ارزش معماری‌اش در چه حد بوده؟

مساحت خانه‌ی منسوب به «سپهبد تنکابنی» مشهور به «ظهیرالاسلام»، داماد ناصرالدین شاه و فرمانده‌ی فتح تهران با ۲۷۰۰ متر مربع زیربنا و ساختمانی با ۳۰۰ مترمربع در دو طبقه شامل یک طبقه زیرزمین و یک طبقه همکف در دوره‌ی قاجار ساخته شد.

و حالا روی تنها عنصر حیات باقی مانده‌اش در حیاط خانه نوشته‌اند: «کبوترها آب ندارند»! این‌جا نه تنها کبوترها که اجزای خانه هم نایی برای زندگی و سرپا ماندن ندارند، اما کسی به دردشان نمی‌رسد.

در حدود سال‌های ۱۳۷۵ و ۱۳۷۶ که طرح مستندنگاری این بنای تاریخی توسط اداره کل میراث فرهنگی استان تهران در دست انجام بود، درباره ی مشخصات معمارانه‌ی این بنا مطرح شد که آن؛ طرحی برون‌گرا دارد و همه‌ی فضاهای آن حول تالار مرکزی ساختمان چیده شده است.

در این ساختمان با نمای آجری و گچی‌اش همه‌ی اتاق‌ها رو به باغی که در گذشته وجود داشته بوده و برای آرایش آن از سایه روشن‌های متعدد سطوح و تفاوت رنگ قرمز آجر و سفید گچ استفاده شده است.

حتی در آن زمان درصد سلامت بنا حدود ۸۰ درصد تخمین زده شد و مخاطرات متوجه بنا را شامل رهاشدگی و خطرات ناشی از عدم رسیدگی به موقع به ساختمان می‌دانستند، مواردی که امروز و در وضعیت کنونی این بنا، حتی دیگر مورد توجه نیست.

در آن زمان عملکردهای متصور برای این بنا را خانه‌ی فرهنگ محله، نمایشگاه، مهمان‌سرای نهادهای دولتی، شهرداری ناحیه، انجمن خوشنویسان، مرکز آموزش فنی و حرفه‌ای بانوان اعلام کرده بودند، اما ...

حتی قبل از اقدام اداره‌کل استان تهران برای این بنای تاریخی، اسکندر مختاری، مدیر سابق محور فرهنگی تاریخی تهران در طرحی که در سال ۱۳۷۰ برای معرفی هشت خانه‌ی قدیمی داشت، وضعیت معماری این بنا را به طور کامل تحلیل کرد.

وی در بخشی از یادداشت خود مسیر تحول معماری ایرانی در دوره‌ی قاجار را به دو شاخه متمایز از هم تفکیک کرده و آورده است: «در شاخه‌ اول، روند معماری سنتی متکی بر تجربیات تاریخی است و در آن تسلط بر تکنیک پایداری سازه‌ها و تنوع در ترکیب احجام به حد کمال و شکوفایی می‌رسد... به یقین اگر برای سیل بی‌امان تهاجم فرهنگی بیگانه که از این دوران آغاز شد و با سلب هویت ملی همراه بود، چاره مناسبی اندیشیده شده بود، معماری ایرانی نیز امروز قادر به حل مسائل ومشکلات خود می‌بود.

شاخه دوم تحول معماری ایرانی شامل گرایش تدریجی به فرهنگ زیست بیگانه از یک‌سو و طرد تدریجی دانسته‌های ملی در زمینه فن معماری و ساختمان‌سازی از سوی دیگر بود.»

او در بخش دیگر یادداشت خود خانه‌ی «سپهبد تنکابنی» را در دسته‌ دوم جای داده و اظهار کرده است: «این خانه به مقاطع تاریخی سال‌های بعد ازکودتا ۱۲۹۹ تا ۱۳۳۲ مربوط می‌شود، در این مقطع از تاریخ معماری، پذیرفتن فرهنگ زیست غربی با حذف بخش‌های اندرونی و بیرونی ساختمان‌ها و تلفیق این دو در یک فضای بهم پیوسته، کاملا پذیرفته شده و تاریخی بر آن گذشته است.»

مختاری عمده‌ترین خصوصیتی که در این دوران مورد نظر طراحان ایرانی قرار گرفته را مناسب عناصر معماری سنتی در طرح ساختمان دانسته و آورده است؛ «چیزی که امروزه فاقد آن هستیم محدوده‌ی شکل‌گیری این عمارت‌ها در عرصه‌ی شهر تهران قدیم، شامل محدوده، خارج حصار شاه طهماسبی و داخل حصار ناصرالدین شاهی است و از جهت انطباق تاریخی با تحولات فیزیکی شهر، این آثار به تقریب بعد از شکل‌گیری شبکه‌ی هندسی شهرتهران (حدود۱۳۰۵ به بعد) و همزمان با نخستین سال‌های حضور خیابان (به مفهوم امروزی) در عرصه‌ی شهر تهران شکل گرفته‌اند، ازاین رو با توجه به این که چنین آثاری مقطعی از تاریخ تحول معماری ایرانی را دربرمی‌گیرد، حفاظت ازآن‌ها درقالب عملکردهای جدید میسر بوده ومفیدتلقی می‌شود.»

حالا خیلی‌ها حرف‌شان توجه به حال این روزهای خانه‌ی منسوب به «ظهیرالاسلام» است، خانه‌ای که کبوترهایش آب ندارند،‌ چه برسد به داشتن ایده‌ای به نام مرمت خانه.

این خانه‌ی ارزشمند را حدود ۱۷ سال پیش به سازمان تأمین اجتماعی، بخش اداره‌ی املاک و مستغلات فروخته شد و مدت‌ها پیش، بحث‌هایی درباره‌ی ساخت پارکینگ طبقاتی در این مکان مطرح شد.

دیوارهای خانه بعد از مدتی به بهانه ریزش تخریب شد و عمارت ظهیرالاسلام به محل تجمع معتادان تبدیل شد تا اینکه در مرداد ماه سازمان میراث فرهنگی بالاخره گوشه چشمی به آن انداخت و خانه را با رأی شورای ثبت سازمان میراث فرهنگی و گردشگری، به ثبت رساند.

اما نکته‌ی جالب توجه در این زمینه ثبت شدن این بنا پس از صدور مجوز تبدیل این خانه به پارکینگ اختصاصی و طبقاتی بود. از سوی دیگر شهرداری هم نسبت به تخریب دیوارهای در حال فروریختن خانه که مشرف به خیابان است، اقدام کرده و علت این کار را تنها بر اساس قانون موجود و وظیفه‌اش در قبال رفع خطر عنوان کرده است.

البته اعلام نیاز فوری و ضروری مالک بنا یعنی سازمان تامین اجتماعی به این زمین برای ایجاد شعبه‌ای جدید را نباید فراموش کرد، هر چند حتی اگر علی محمد محمدی، مدیر بافت تاریخی شهرداری منطقه ۱۲ اعلام کند که «اراده ما بر تملک این خانه است».