پنج نکته مهم درباره نه سالگی برجام

رضا غبیشاوی در عصر ایران نوشت: برجام ۹ ساله شد. توافق هسته ای ایران و قدرت های جهانی (۱+۵) با نام اختصاری "برجام" (برنامه جامع اقدام مشترک) ۲۳ تیر ماه ۱۳۹۴ (۱۴ ژوئیه ۲۰۱۵) در شهر وین اتریش، اعلام شد.

۱- رفراندوم دوباره درباره برجام

برجام و خالق آن یعنی ظریف، در انتخابات ریاست جمهوری زودهنگام تیر ۱۴۰۳ حضور داشتند و مخالفت یا حمایت با برجام به یکی از موضوعات کلیدی این رقابت بود. برجام در حالی ۹ ساله شد که خالق این توافق به چهره اصلی انتخابات ریاست جمهوری اخیر ایران تبدیل شد.

مراسم اعلام برجام با حضور وزیران خارجه ایران و کشورهای گروه ۱+۵ و مسوول سیاست خارجی اتحادیه اروپا - وزیر خارجه روسیه حضور نداشت

جواد ظریف وزیر خارجه وقت در تیر ماه 94 در هتل کوبورگ وین، در کنار همتای خود در اتحادیه اروپا ایستاد و تولد برجام را خبر داد. پس از کش و قوس های بسیار، او به عنوان وزیر خارجه سابق در هفته های اخیر به ستاره انتخابات تبدیل شد.

ظریف که در ابتدا به درستی کاندیداتوری در انتخابات را رد کرد و اگر داوطلب می شد حتما رد صلاحیت می شد بعد از تایید صلاحیت پزشکیان، تک چهره اصلاح طلبان، توانست جریان اصلی تبلیغات انتخاباتی او را به دست بگیرد و از این شهر به آن شهر و از این تجمع به آن تجمع، جان تازه ای به ستاد پزشکیان داد و رای دهندگان متردد را به تامل واداشت. به جرات می توان گفت اگر ظریف وارد انتخابات نشده بود شاید نام پزشکیان از صندوق خارج نمی شد.

ظریف در تبلیغات پزشکیان - انتخابات ریاست جمهوری تیر 1403

مهمترین ویژگی فعالیت او را در انتخابات، باید در خنثی سازی تبلیغات ضدبرجامی اردوگاه رقیب (سعید جلیلی) و به چالش کشیدن عملکرد وی در دوره مدیریت پرونده هسته ای ایران (سال 86 تا 92) از یک سو و از سوی دیگر، دفاع از کارنامه برجامی خود، دانست.

انتخابات ایران این فرصت طلایی را در اختیار ظریف را داد تا رای گیری 15 تیرماه دوباره مثل انتخابات ریاست جمهوری 1396 به رفراندومی درباره حامیان و مخالفان برجام تبدیل شود. اگر در انتخابات ریاست جمهوری 96، حسن روحانی رئیس جمهوری برجامی با سیدابراهیم رئیسی (کاندیدای ضدبرجامیان) رقابت کرد و پیروز شد؛ در تیر 1403، ظریف، سعید جلیلی کاندیدای ضدبرجامیان را به چالش کشید و تبلیغات و ضدحملات آنها را خنثی کرد. در این رفراندوم (همه پرسی) هم برجام، برای دومین بار، تایید اکثریت را کسب کرد.

2-  برجام، قبل و بعد از خروج ترامپ

برجام را باید به دو مرحله تقسیم کرد. از زمان اعلام در سال 94 تا زمان خروج ترامپ از این توافق در 18 اردیبهشت 1397 (2018)  که سه سال طول کشید. مرحله دوم یعنی از زمان خروج ترامپ از برجام تاکنون.

در مرحله اول، باد در مسیر بادبان های کشتی، وزیدن گرفت و کشور از مزایای سیاسی – اقتصادی برجام بهرمند شد. ارزش پول ملی ایران ثبات یافت؛  تولید و صادرات نفت ایران جهش یافت و پول آن نیز کامل دریافت شد. پول های توقیف و متوقف شده ایران در بانک های جهان، آزاد شد. برای اولین بار هواپیماسازی اروپایی ایرباس و بوئینگ آمریکا با ایران قرارداد فروش هواپیما امضا کردند. خودروسازان اروپایی، کره ایی و ژاپنی به ایران بازگشتند و در کشور به تولید مشترک خودرو پرداختند. همزمان واردات خودروی خارجی رونق گرفت.

ثبات اقتصادی آنچنان بود که خودروی وارداتی اروپایی کره ایی ژاپنی در ایران به صورت قسطی فروخته می شد. این را با وضعیت فعلی مقایسه کنیم که فروش خودروی داخلی به قرعه کشی کشیده شده است. غول های نفتی جهان دوباره وارد ایران شدند و خبرهای سرمایه گذاری های آنها منتشر شد. تورم را برای نخستین بار تک رقمی شد.

با این حال مربع مخالفان برجام در خارج از ایران فعال بود. بنیامین نتانیاهو نخست وزی اسرائیل، دونالد ترامپ رئیس جمهور وقت امریکا، شیخ محمد بن سلمان ولیعهد سعودی و شیخ محمد بن زاید ولیعهد وقت امارات. در داخل نیز مخالفان برجام بیکار ننشسته بودند.

نشست خبری درباره خرید و تحویل هواپیماهای برجامی -  ۹ دی ۱۳۹۶

مخالفان داخلی برجام  با حمله و اشغال سفارت عربستان سعودی در تهران در دی 94 یعنی تنها 6 ماه بعد از اعلام برجام، فعالیت خود را به اوج رساندند و جبهه جدیدی از بحران سیاست خارجی را در مقابل دولت برجامی حسن روحانی گشودند. در اثر این اتفاق، جهان ایران را محکوم کرد و همزمان علاوه بر عربستان سعودی، شمار دیگری از کشورهای منطقه رابطه با ایران قطع یا کاهش دادند. 

با خروج ترامپ از برجام در سال 97  و اقدام او در بازگشت تحریم های قبلی علیه ایران و اعلام تحریم های جدید علیه تهران، وضعیت اقتصادی ایران دوباره سیر نزولی گرفت و به تبع آن شرایط سیاسی به ضرر دولت روحانی و به سود مخالفان برجام، تقویت شد.

سرمایه گذاران خارجی یکی یکی ایران را ترک کردند؛ صادرات نفت ایران دوباره نزولی شد؛ پول های ایران در خارج از کشور دوباره توقیف و متوقف شدند. غول های نفت و خودرو جهان از ایران خارج شدند. درآمدهای دلاری دولت ایران کم شد. جلوی واردات خودرو گرفته شد. تورم صعودی شد. ایران و اروپا تلاش کردند جای خالی امریکا را بگیرند اما بخش خصوصی در جهان، از تحریم های ترامپ می ترسید و حاضر به بازگشت به ایران نبود.

هرچقدر دوره برجامی (93 تا 97 )  دولت روحانی قابل افتخار است اما دوره بعد از خروج ترامپ یعنی  از سال 97 تا 1400 ، قابل قبول و قابل دفاع نیست.

ترامپ با خروج از برجام ، آن را از حیز انتفاع خارج کرد چرا که تحریم های آمریکا بر وضعیت اقتصادی تاثیر واقعی داشت. گرچه برجام همچنان زنده است و مانع از بازگشت تحریم های اروپا و شورای امنیت سازمان ملل متحد و تصویب تحریم های جدید از سوی این دو طرف علیه ایران شد.

درخواست اصلی ترامپ هم مذاکره دوباره با ایران بر سر برجام و تغییر متن آن بود که با مخالفت ایران، در نهایت به خروج او از برجام منتهی شد. ایران هم با رد مذاکره با ترامپ، بر مقاومت در برابر تحریم ها تاکید کرد.

ترامپ در انتخابات 2021 ریاست جمهوری امریکا شکست خورد و یک دوره بیشتر در کاخ سفید نماند. با حضور رئیس جمهور جدید امریکا یعنی جو بایدن دموکرات ومعاون اوباما رئیس جمهوری که در دوره او برجام امضا شد امیدها برای احیای برجام زنده شد. دولت جدید امریکا به بازگشت به برجام چراغ سبز نشان داد. مذاکرات ایران و آمریکا و 1+4 با هدف بازگشت امریکا به برجام، رفع تحریم های ضدبرجامی امریکا و بازگشت ایران به تعهدات هسته ای برجامی آغاز ولی بازهم ناکامی، سهم تلاش های دولت های بایدن – روحانی شد.

در ماه های پایانی دولت روحانی، مجلس اصولگرا قانون راهبردی هسته ای را تصویب کرد که شرط هایی را برای پذیرش احیای برجام تعیین می کرد. روحانی می گوید این قانون مانع از بازگشت امریکا به برجام شد واگر نه همه چیز برای بازگشت امریکا به برجام و رفع تحریم های ضدبرجامی امریکا مهیا بود.

برجام بعد از خروج ترامپ، گرچه زنده ماند اما کارکرد اصلی خود را از دست داد یعنی: عادی سازی فعالیت هسته ای ایران، پایان دادن به نزاع هسته ای ایران، دور کردن تحریم های اقتصادی امریکا علیه ایران و بازگشت ثبات به اقتصاد ایران.

3- اشتباه روحانی - ظریف در برابر ترامپ

اشتباه بزرگ دولت روحانی و ظریف این بود: تاثیرات خروج ترامپ از برجام را اندک تصور می کردند. دولت روحانی و ظریف باید مانع از خروج ترامپ از برجام می شدند تا سیل خسارت نصیب ایران و ایرانیان نمی شد. در این راه حتی اگر به صورت مستقیم یا در قالب گروه 1+5  با ترامپ مذاکره می شد حتی اگر دوباره درباره محتوای برجام مذاکره می شد؛ تغییراتی به خواست ترامپ انجام می شد و توافق جدید (برجام ترامپی) شکل می گرفت باز هم هزاران برابر گزینه بهتری در برابر خروج ترامپ از برجام و روانه شدن خسارت اقتصادی سیاسی علیه منافع دولت و ملت ایران بود.

ترامپ تلاش می کرد برجام اوباما را نابود و برجام خودش را اعلام کند تا دومی را به دستاوردهای خود اضافه کند.

این همان چیزی است که دقیقا درباره توافق اقتصادی میان امریکا و دو کشور آمریکای شمالی (کانادا و مکزیک) به نام نفتا روی داد. کانادا و مکزیک دوباره با امریکای ترامپ مذاکره کردند و توافق نفتای جدید با تغییرات اندک اما به نام و امضای ترامپ به دست آمد.

4- دولت ضدبرجامی، ادامه تلاش برای احیای برجام

دولت جدید در ایران به ریاست رئیسی  در سال 1400 هم مسیر تلاش برای احیای برجام و مذاکرات هسته ای را ادامه داد گرچه نیروهای ضدبرجامی بر سر کار بودند.

با  اینکه قبل از ورود به پاستور، برجام را آماج انتقادات و حملات و توصیف های منفی قرار داده بودند و در مجلس هم برجام را به طور نمادین سوزانده بودند اما بعد از ورود به دولت، حاضر به خروج از آن نشدند.

مذاکرات دولت رئیسی با گروه 1+4 برای بازگشت امریکا به برجام ادامه یافت. مسوولیت مذاکرات هسته ای هم بر عهده علی باقری کنی قرار داده شد که در دهه 80 معاون سعید جلیلی در مذاکرات هسته ای بود؛ چهره ضدبرجامی مشهور.

دیدار باقری با نمایندگان سه کشور اروپایی و مورا معاون مسوول سیاست خارجی اتحادیه اروپا- دی 1400

باقری در سال های ابتدایی دولت رئیسی حتی از نام بردن برجام هم خودداری می کرد بلکه آن را توافق 2015 و مذاکرات احیای برجام را "مذاکرات رفع تحریم ها" می نامید. با این دولت رئیسی در مذاکرات احیای برجام شکست خورد و با بن بست مواجه شد. مذاکرات متوقف شد. البته مذاکرات غیرمستقیم ایران و امریکا در چند مرحله در امریکا و عمان و قطر صورت گرفت.

دولت رئیسی در احیای برجام شکست خورد تا هشدار ظریف در آخرین روزهای وزارتش محقق شود وقتی گفت: "این آقایون اگر بتونن فقط دو صفحه توافق بنویسند بنده در مقابل آنها تعظیم می‌کنم و دستشان را می‌بوسم."

رسانه های غربی می گویند ایران و امریکا در مذاکرات غیرمستقیم به توافق شفاهی و غیررسمی رسیده اند که محتوای آن را باید نفت در برابر هسته ای نامید. امریکا صادرات نفت ایران به چین و نقض تحریم ها در این موضوع را نادیده می گیرد و در مقابل، ایران از پیشروی در بخش های حساس هسته ای خودداری می کند. موضوعی که می توان اوج گرفتن صادرات نفت ایران به چین را در دولت رئیسی، تفسیر کرد.

ضدبرجامیان هم وقتی در ایران دولت را در 1400 در دست گرفتند برخلاف ادعای سابق خود حاضر به خروج از برجام نشدند بلکه مذاکرات برای احیای آن را ادامه دادند. چرا؟ چون تصمیم گیری درباره برجام در ایران، بالاتر از سطح دولت انجام شد. چون حضور غیرمستقیم دولت بایدن در مذاکرات احیای برجام، موتور تصویب تحریم های جدید علیه ایران و سختگیری برای اجرای تحریم های قبلی علیه تهران را خاموش کرد. چون در صورت خروج از برجام و نابودی ساختار آن، کشور با تحریم های گسترده تری از سوی اروپا و شورای امنیت سازمان ملل متحد روبه رو می شد و این موضوع خطرات فراوانی برای کشور داشت.

5- ظهور دوباره ترامپ 

حالا در تیر ماه 1403 ، ترامپ ضدبرجامی خود را برای انتخابات امریکا در آبان آینده آماده می کند. حالا کمترین شکی وجود ندارد که با روند فعلی به ویژه ترور ناکام ترامپ، او پیروز انتخابات آینده است. به زودی دوباره در کاخ سفید قدم خواهد زد و امضایش را به رخ خواهد کشید.

در صورت بازگشت ترامپ، اندک امیدها برای احیای برجام از بین می رود.

راه حل چیست؟ از هم اکنون که به او کاخ سفید راه نیافته و نسبت به آینده، در موضع ضعف است باید مذاکرات غیررسمی را با او آغاز کرد. یادمان نرود 8 سال ایران و عراق صدامی جنگ داشتند اما هم مذاکره مستقیم کردند هم روابط عادی شد هم دولت ایران صدام را به تهران دعوت کرد (نشست سران کشورهای اسلامی در سال 76) چون به سود منافع ایران بود.

ترامپ با گوش پانسمان شده در نتیجه ترور ناکام در تبلیغات انتخاباتی حزب جمهوری خواهان امریکا

قطعا ترامپ بدتر از صدام نیست. آنچه می توان پیشنهاد کرد: مذاکره با ترامپ برای دست یابی به توافق جدید هسته ای (برجام ترامپی) با هدف جلوگیری از اعلام تحریم های جدید علیه ایران و سختگیری در اعمال تحریم موجود علیه تهران و رفع تحریم های فعلی امریکا علیه ایران.

برجام، گفتگوی مستقیم ایران و امریکا در سطح وزیران و معاونان وزیر را فراهم کرد. با خروج ترامپ از برجام این ابزار ارتباطی از دست رفت. این اشتباه بزرگ ترامپ بود. با این حال، در صورت برقراری تماس و گفتگوی مستقیم میان دو طرف در قالب های دیگر، امکان یافتن راه حلی برای توافق جدید وجود دارد.