کشف نقاب حیرت‌انگیز «خدای جادوگر باران»

فرادید: منطقه کمترشناخته‌ی چوچکیتام در گواتمالا پوشیده است از جنگل‌های بارانی انبوه با شاخ و برگ‌های درهم تنیده، مسیرهای پر از سنگ و صخره. بعید به نظر می‌رسد اینجا، مکان کشف یافته باستان‌شناسی نفس‌گیری باشد که اطلاعات جدیدی از یک دوره زمانی مبهم را فاش کرده باشد؛ دوره‌ای که مدتهاست محققان را سردرگم کرده است. 

اما این دقیقاً همان چیزی است که محققان، اخیراً در این مکان کشف کردند. این یافته، یک نقاب یشم مرموز و در هم تنیده است که گمان می‌رود متعلق به یک پادشاه ناشناخته مایا باشد. 

این یافته روایتگر داستان جذابی از فداکاری مذهبی و جانشینی سلطنتی در دوره کلاسیک اولیه مایاها در حدود ۱۷۰۰ سال پیش و پشتیبان این نظریه است که احتمالاً خانواده‌های سلطنتی مایایی آن دوره تحت نفوذ سلسله‌های قدرتمندتر مرکز قارۀ آمریکا بودند. 

باستان‌شناس برجسته، فرانسیسکو استرادا-بلی، تحقیقات اولیه درباره تدفین تازه کشف‌شده در سایت چوچکیتام نزدیک پتن، گواتمالا را آغاز کرده است. این تدفین که گمان می‌رود متعلق به پادشاه شهر باشد، با کمک فناوری نقشه‌برداری LIDAR کشف شده است

همراه استخوان‌های فرد مدفون، اشیاء سلطنتی دیگری هم وجود داشت، از جمله استخوان ستون مهره‌ لقمه ماهی (اشاره به مرد بودن متوفی)، نقاب موزاییک یشمی، ۱۳ پوسته صدف، سه ظرف سرامیکی و سه استخوان انسان حکاکی‌شده با اشکال و هیروگلیف که احتمالاً غنائم جنگ هستند.

کشف یک هرم سلطنتی و تابوت

سایت چوچکیتام و تاریخچه آن مدت‌هاست تحت تأثیر تاخت و تاز زمان و تراکم جنگل‌های بارانی، در منطقه پست شمال شرقی گواتمالا که به مکزیک و بلیز محدود شده، پنهان مانده است. اگرچه این سایت باستان‌شناسی از اوایل قرن بیستم شناخته شده است، اما ارتباط آن با تمدن مایا محققان مدرن را گیج کرده است. 

بخشی از دلیلش، دوره زمانی مایاهاست. دوره کلاسیک مایا، از حدود ۲۵۰ تا ۹۰۰ پس از میلاد، دوره اوج تمدن آنهاست. اما متون کمی از آن دوره باقی مانده و بسیاری از شکوه آن بواسطه غارت در مکان‌های باستان‌شناسی از بین رفته است. 

ویویانا لوپز گوتیرز در حال شکل دادن (بازسازی) نقاب موزاییک یشم در آزمایشگاه پروژه باستان‌شناسی هولمول در آنتیگوا، گواتمالا 

سمت چپ: قطعات موزاییک یشم پس از تمیز شدن توسط باستان‌شناسان چیده شدند

سمت راست: این ماسک که روی ناحیه کمر گذاشته شده بود، نمایانگر ساکن مقبره به عنوان یک فرمانروای اولیه چوچکیتام است

در واقع، دزدان قبر زودتر از استرادا-بلی و تیمش به چوچکیتام رسیدند. سال ۲۰۲۱، استرادا-بلی با استفاده از فناوری لیدار، شواهدی یافت که نشان می‌داد غارتگران، داخل یک هرم به ظاهر سلطنتی در هسته تاریخی شهر، تونل زدند. اما او و یکی از همکارانش، بانی ژیرون، متوجه نقطه‌ای شدند که غارتگران از قلم انداخته داده بودند، بنابراین تصمیم گرفتند آنجا را حفاری کنند. 

استرادا-بلی، استاد مؤسسه تحقیقاتی آمریکای میانه دانشگاه تولان و متخصص دوره‌های پیش‌کلاسیک و کلاسیک مایا، می‌گوید: «کار به همین راحتی نبود.» 

وقتی مردان بیش از هفت متر داخل هرم را حفر کردند، حفاری آن‌ها بیشتر شبیه حفر چاه شد. اما بعد، ژیرون یک جمجمه، چند دندان و یک جعبه سنگی تابوت‌مانند یافت. اگرچه قسمت بالای جعبه فرو ریخته بود، اما استرادا-بلی نذوراتی را که با متوفی دفن شده بود مشاهده کرد: یک گلدان، مجموعه‌ای از صدف‌های بزرگ، چند تکه استخوان و مجموعه‌ای از قطعات یشم براق که به دقت چیده شده‌ بودند. 

ماسک یشم مناسب یک پادشاه 

اواخر ماه ژوئن ۲۰۲۲، استرادا-بلی در آزمایشگاه، تکه‌های یشمی که نزد باستان‌شناسان به تِسِرای (tesserae) معروف است را هدف قرار داد. در سایت‌های مایایی دیگر، از چنین بلوک‌هایی برای شکل دادن به ماسک‌های موزاییکی برای تدفین سلطنتی استفاده می‌شد که چیدمانشان اغلب برای نشان دادن خدایان یا اجداد بود.

 در سایر مکان‌های مایایی، از یشم برای ساخت ماسک‌های موزاییکی نمایانگر خدایان یا اجداد، استفاده می‌شد و نمایشی از ثروت و قدرت فرد مدفون بود.

این ماسک سرنخ‌هایی را از جایگاه فرد مدفون‌شده به باستان‌شناسان داده است. آن‌ها توانستند با استفاده از تاریخ‌گذاری کربنِ قطعات استخوان، قدمت این تدفین (سال ۳۵۰ پس از میلاد) را تعیین کنند. 

استرادا- بلی با حرکت دادن چند کاشی، به سرعت یشم را به طور کامل با چشم‌های مارپیچ و دندان‌های تیز مونتاژ کرد. 

یکی از همکاران تیزبین متوجه شد برخی از استخوان‌هایی که باستان‌شناسان تصور می‌کردند متعلق به ساکنان این دخمه باشد، در واقع با کنده کاری‌های ظریفی پوشیده شده که احتمالاً با استفاده از شیشه ابسیدین آتشفشانی ساخته شده است. همانطور که مشخص شد، دو تا از استخوان‌ها اصلاً متعلق به پادشاه مدفون نبودند، اما کنده‌کاری‌های آن‌ها، هویت حاکم سلطنتی را آشکار می‌کرد. یکی از حکاکی‌ها به شکل خارق‌العاده‌ای، فرمانروایی را به تصویر کشیده بود که سر یک خدای مایا را بالا گرفته است، همان خدایی که در نقابی که استرادا-بلی آن را بازسازی کرد، نشان داده شده است. 

اما آن‌ها چه کسانی بودند؟ الکساندر توکووینین، باستان‌شناس دانشگاه آلاباما که در کتیبه‌نگاری مایا تخصص دارد، به استرادا-بلی کمک کرد حروف تصویری و رموز هویت پادشاه و ایزد را مشخص کنند. نام پادشاه ایتزام کوکاج باهلام (خدای خورشید/ پرنده/ جگوار) و نام ایزد Yax Wayaab Chahk بوده است که برای مایاها خدای طوفان بوده و ترجمۀ اسمش «نخستین خدای جادوگر باران» ترجمه شده است. 

استرادا-بلی می‌گوید این یافته «بسیار، بسیار عجیب» است و در مورد زمان و مکانی که سرسختانه مبهم باقی مانده، بسیار آموزنده است.

یک استخوان ران انسان که به زیبایی حکاکی شده نیز به عنوان بخشی از پیشکش‌های مراسم تدفین یافت شد. با این حال، استخوان متعلق به پادشاه نبود، اما حکاکی‌های روی آن داستان او را بازگو می‌کرد. 

سمت چپ: برش‌های روی استخوان که با رنگدانه قرمز برجسته شدند، حاکم را بصورت نیم‌رخ نشان می‌دهند که در دست راست خود ماسک یشمی را نگه داشته که خدایی را نشان می‌دهد. این نام با حروف تصویری به صورت Yax Wayaab Chahk  یا اولین جادوگر خدای باران نوشته شده است. این احتمالاً همان ماسکی است که در مقبره یافت شده است. 

سمت راست: حروف تصویری موجود در سر فرمانروا که نمایانگر نام او «ایتزام کوکاج باهلام» هستند، آخرین سرنخ را در مورد فرد مدفون ارائه می‌دهند. دو نقاب دیگر که به کمربند او وصل شدند نمایانگر اجداد خدایی هستند. 

نگاهی تازه به یک جامعه باستانی

همانطور که توسط تاریخ‌گذاری رادیوکربن استخوان‌های یافت‌شده در دخمه مشخص شد، ایتزام کوکاج باهلام احتمالاً حدود سال ۳۵۰ پس از میلاد بر شهر سلطنت می‌کرده است. 

اگرچه محل دفن او به وضوح نمایانگر محل دفن یک حاکم مایایی با موقعیت ممتاز و قدرت سلطنتی است، ارجاعات آثار هنری و سازه‌های کشف‌شده در این مکان به این نظریه اعتبار می‌دهند که بسیاری از رهبران محلی آن زمان، زیردستان یا حتی آلت دست پادشاهان قدرتمندتر بودند. برخی از اقلام یافت‌شده در این مکان بازتاب مواردی هستند که در دیگر شهرهای قدرتمند میان‌آمریکایی یافت شدند. 

استرادا-بلی می‌گوید: «همه چیز برای من حاکی از آنست که این یک پادشاه مایایی بوده و بخشی از شبکه‌ای از خانواده سلطنتی مایا در حوزه نفوذ تیکال و تئوتیواکان بوده است. شهر باستانی بین‌آمریکایی تئوتیواکان، واقع در مکزیک امروزی و شهر مایایی تیکال که در پتن قرار دارد، هر دو بزرگ‌تر و تأثیرگذارتر از جای نسبتاً دوافتاده چاچکیتام بودند. هیچ بیانیه‌ای مبنی بر دست‌نشاندگی در این سایت وجود ندارد. اما اگر معنای ژرف آن را درک کنید، معنایش همین است، اینها احتمالاً به طور مستقیم رعیت تیکال و به طور غیرمستقیم رعیت تئوتیواکان بودند.» 

تکه های براق یشم که برای باستانشناسان به نام تسرای معروفند، قطعاتی از صدف اقیانوس آرام را احاطه کرده و یک ماسک سلطنتی را شکل دادند

در مورد پادشاهان چوچکیتام و ارتباطشان با دیگر فرمانروایان قدرتمند دوره کلاسیک اولیه مبهم مایا، چیزهای بیشتری می‌توان آموخت. استرادا-بلی و همکارانش قصد دارند همه چیز را از مطالعات DNA باستانی استخوان‌های یافت‌شده در محل گرفته تا امکان یافتن گنجینه‌های مدفون در این اهرام متروکه دنبال کنند. 

اما در این اثنا، ما هنوز از شکوه نقاب یشم پادشاه گمشده مایا حیرت‌زده هستیم. رویهم‌رفته، باستان‌شناس می‌گویند ماسک و استخوان‌های حکاکی‌شده همراه آن نوعی هیجان به همراه دارند که در دنیای پرزحمت و توان‌فرسای تحقیقات باستان‌شناسی، نادر است. 

استرادا-بلی می‌گوید: «می‌توانید به استخوان‌های این فرد نگاه کنید. اما می‌توانید او را با لباس‌های سلطنتی هم تجسم کنید، در حالی که قدرت سلطنتی‌اش را به طور کامل در اختیار دارد.»