وضعیت بحرانی و چند میلیونی در زیر زمین تهران

اعتماد: مثل یک شهر زیرزمینی می‎ماند، متروی تهران را می‎گویم که ۷ خط حمل و نقلی آن در حال حاضر مشغول به فعالیت هستند، بیش از ۲۹۱ کیلومتر تردد شهری دارد و بیش از ۲۰۰ قطار آن در ۱۵۶ ایستگاه تردد می‎کنند. این ارقام می‌تواند برای تهران پایتخت بیشتر هم باشد زمانی که بدانیم روزانه بیش از یک میلیون و پانصد هزار نفر هر روز وارد شهر زیرزمینی، متروی تهران می‎شوند و تردد می‎کنند. به تعداد بیش از مسافران مترو اما مشکلات در این مترو دیده می‎شود. فقط کافی است یک هم‎وطن یک روز بخواهد از مترو استفاده کند، با گوشت و پوست و خونش، مشکلات را حس خواهد کرد، زمانی که فاصله تردد قطارها زمان‎ها می‎برد و گاهی به ۱۰ تا ۱۵ دقیقه هم فاصله بین تردد دو قطار هم می‎رسد. تهویه نامناسب واگن‌ها، دستفروشان مترو که آلودگی صوتی دارند و دستگاه‎های کارت‎زنی و پله‎های برقی خراب، تنها بخشی از مشکلاتی هستند که متروسواران هر روز با آنها مواجه‎اند. مسوولان مترو و علیرضا زاکانی شهردار پایتخت اما عموما در جواب این مشکلات یک جواب دارند: «مشکلات مترو از مدیریت شهری خارج است.»

قول شهرداری تهران است که سال آینده، سال 1403، سال ارتقای سیستم حمل و نقل عمومی و مخصوصا مترو خواهد بود، به خاطر همین هم از آمار خطوط و ایستگاه‎های در حال ساخت می‎گویند و حتی درباره واگن‎هایی که قرار است به سیستم حمل‌و نقلی وارد شود، صحبت‎ها می‌کنند. این وعده و وعیدها اما برای بیش از یک میلیون و پانصد مسافری که هر روز از متروی تهران استفاده می‎کنند، وعده‎هایی دور از ذهن هستند. شاید به همین دلیل است که مسافری که منتظر آمدن مترو به ایستگاه دروازه دولت است، لیست بلند بالایی از مشکلات مترو دارد: «تهویه نامناسب، دیر آمدن مترو و...» حرفش که به مدت زمان زیاد بین هر تردد می‎رسد، درددلش باز می‌شود و می‎گوید که حالا 20 دقیقه است که منتظر آمدن قطار است. این زمان برای او زیاد است، ساعت 5 عصر است و این دختر جوان مانند دیگران مسافران، تازه ساعت کاری‌اش تمام شده؛ او و مسافران دیگر عجله دارند برای زودتر رسیدن به خانه و استراحت کردن. چشمان این مسافر از خستگی قرمز است.

شلوغی و تهویه نامناسب

واگن‎ بانوان، یک واگن و نیم آخر قطار، پر از جمعیت است. همه تنگ هم ایستاده‎اند و خواهرانه، خود را به هم چسبانده‎اند. راه نفسی نیست. چند دختر جوان کیف‎های‌شان را گذاشته‎اند روی سرشان و در هر بار که قطار در ایستگاهی می‎ایستد، سر می‌چرخانند و نفسی تازه می‎کنند. دختر جوانی هر چند ثانیه یک‌بار دکمه قرمز بلندگوی ارتباط با راننده قطار را می‎فشرد و حرف می‎زند: «آقا فکر کن خواهر خودتم... نفس نمی‎تونیم بکشیم. تهویه را روشن کن.» جواب راننده قطار اما تنها یک چیز است: «تهویه واگن شما خراب است.» و با شنیدن این حرف آه از نهاد همه مسافرانی که به هم چسبیده‎اند بلند می‎شود. ایستگاه به «هفت‌تیر» که می‎رسد، شرایط بدتر هم می‌شود. مسافران زیادی منتظرند تا راه باز شود برای ورود. حتی یک میلی‌متر جا هم برای ورود نیست. مسافران منتظر ایستگاه اما همه متحد می‌شوند و فشار وارد می‌کنند، در واگن باز و بسته می‌شود، یک نفر لای در مانده است؛ چند دقیقه بعد، قطار در نگاه پر از یأس و عصبانیت مسافرانی که جا مانده‎اند، ایستگاه را به مقصد بعدی ترک می‎کند.

مانند یک دومینو تکرار می‌شود و به ایستگاه‎های دیگر می‎رسد، تا چشم کار می‎کند، مسافرانی دیده می‎شود که واگن را پر کرده‎اند یا منتظر در هر ایستگاهند. فرقی هم ندارد، ایستگاه دروازه دولت باشد یا تئاترشهر، در ایستگاه‎های طالقانی، شادمان و امام خمینی (ره) مسافران منتظرند تا بعد از یک روز کاری سخت، با مترو، به موقع به خانه برسند. در پیک استفاده از مترو، از ساعت 6 تا 9 صبح و از 16 تا 20 شب، واگن‌ها شلوغ‌تر هم می‎شود، اتفاقی که به نظر مرد میانسال مسافر حداقل در این زمان‌ها، باید تردد قطارها با فاصله کمتری انجام شود.

سالن بزرگ متروی تئاتر شهر پر از مسافر است. همه منتظرند برای عبور از این سالن، شلوغی در ورودی پله‎ها بیشتر هم می‎شود، پله برقی ایستگاه ایستا و ثابت است و تکان نمی‌خورد. مسافران با عصبانیت پای‌شان را می‎کوبند روی تن سخت و خشن پله‎های آهنی که کار نمی‎کند، غرغر می‌کنند و بالا می‎روند. ترافیک در پله‎ها بیشتر هم هست، جمعیت زیادی، پشت بانوی پیری ایستاده‎اند، نه راه پیش دارند و نه راه پس، پیرزن، خسته، با پاهایی لرزان و کم جان، نصف وزنش را انداخته روی میله فلزی و خود را به سختی بالا می‌کشد. همه میلی‎متری بالا می‎روند. پیرزن بعد از فتح هر پله‌، نفس تازه می‌کند و قوا تجدید می‌کند برای فتحی دیگر، هنوز پله‌های زیادی برای پیمودن پیش روی اوست.

مسافری که در این ایستگاه است، از نبود پله برقی در ایستگاه‎های متروی قدیمی مانند ایستگاه پانزده خرداد می‎گوید. از اینکه برخی از ایستگاه‎های قدیمی حتی آسانسور هم ندارند تا متروی تهران مناسب سالمندان و افراد دارای معلولیت نباشد.

اینها اما تنها دغدغه‎های مسافران نیست. دختر جوانی که قصد دارد از فضای مترو خارج شود، از گیت‎های خروجی مترو شکایت دارد. از اینکه اغلب گیت‎های خروج خراب است و کار نمی‌کند. او کارتش را همیشه زمان خروج از مترو به گیت‎ها می‌زند اما زمان خروج، کارتی ثبت نمی‌شود تا هزینه تردد او دو برابر حساب شود. برای او فرقی ندارد، گیت‎های خروجی ایستگاه‎های تئاترشهر و امام حسین (ع) همه خراب است و هزینه بلیت تک‌سفره برای او، حدود 6 هزار تومان حساب می‎شود.

مشتری‎های همیشگی

می‎گوید: «سرگیجه گرفتم از این همه سروصدا...» راست می‎گوید، شبیه به واگن مترو نیست، بیشتر شبیه به بازار مسگرهاست. فقط به جای چکش زدن به تن آهنین ظرف‎های فلزی، این تن صدای بلند و کش‎دار فروشنده‎های مترو است که پتک می‎شود و بر سر می‎کوبد. فروشنده‎ای صدایش را نازک می‎کند و مسواک زغالی را 60 هزار تومان می‎فروشد. پسر جوان دیگری رگال جوراب‎هایش را می‎چرخاند تا رنگارنگی پارچه‎ای بسازد و سه جفت جوراب اعلای برند را بدهد 20 هزار تومان. وسایل آرایش، ماسک مو، لباس و زیورآلات از دستگیره‎های مترو آویزان می‎شود یا نه، روی پای مسافران می‎افتد تا توجهی را جلب کنند. هنوز فروشنده دستفروشی جمله تمام نکرده است، جمله دیگری از دهان فروشنده دیگری بلند می‎شود تا این موسیقی درهم مترو را ناکوک‎تر هم کند. مسافری که عصبانی است، می‌گوید: «اسمش رویش است، حمل و نقل عمومی مسافران است. چرا شهرداری یک جای مشخص برای فروشنده‌ها تعیین نمی‎کند برای فروش؟» بحث‎ها بالا می‎گیرد و مسافری از نبود جای مناسب و دختر جوان دیگری از گرفتن مالیات از فروشنده‌ها می‎گویند. ایستگاه به مقصد که می‎رسد، چند فروشنده دیگر وارد می‌شوند، هنوز پای‌شان به درون واگن نرسیده، نطق‌شان باز می‎شود: «شال فقط 100 تومان در رنگ‌های مختلف... همه رنگ و همه مدل.» مشکل بزرگ پسر جوانی که برای خروج از ایستگاه متروی دروازه دولت عجله دارد، نبود ایستگاه‌های مترو در محل زندگی و محل کارش است. محل کارش در محدوده پل پارک وی و محل زندگی‎اش در شهرک آزادی، در جاده شهید لشکری است. او هر روز صبح زود، ساعت 5 و 30، باید با اتوبوس و تاکسی خود را به نزدیک‎ترین ایستگاه مترو برساند تا بعد، با خط مترویش را تغییر دهد و با اتوبوس‎های بی‎آرتی به محل کارش برود، این مسیر برای او طولانی است و حدود دو ساعت زمان می‎برد؛ او می‎گوید که اگر خطوط مترو از این دو محدوده می‎گذشت، او در کمتر از یک ساعت به محل کارش یا برعکس به خانه می‎رسید.

مشکلات مترو از مدیریت شهری خارج است

حالا دو سالی می‎شود که علیرضا زاکانی صاحب‎خانه ساختمان شیشه‎ای خیابان بهشت، شهرداری است و در این مدت زمان، بارها و بارها درباره مترو اظهارنظر کرده است؛ او همیشه از خرید واگن‌های جدید گفته و درباره مشکلات پله برقی هم توضیح داده است؛ از شرایط نامساعد پله‎های برقی متروی تهران که می‎پرسیم، او واکنش منفی نشان می‎دهد و به «اعتماد» می‎گوید: «شرایط پله‎های برقی مترو این قدرها هم بد نیست و تنها یک درصد از آنها خرابند.» بعد اما توجه را به سمت پله‌های برقی شهری می‎برد و توضیح می‎دهد که حدود 29 نوع پله برقی در سطح شهر وجود دارند و برای نوسازی و تعمیر آنها با شرکتی داخلی قرارداد بسته شده است تا به زودی و از هفته آینده 60 پله برقی جدید نوسازی و تعمیر شوند؛ او البته به جواب این سوال که سرنوشت پله‌های برقی مترو چه می‌شود؟ همچنان تاکیدش بر نوسازی و تعمیر پله‎های برقی شهری است و حتی از کالبد جدیدی برای زیباتر شدن محیط شهری می‎گوید و وعده می‎دهد: «به زودی چهره آهنی و زمخت پله‎های برقی تغییر می‎کند و زیباتر می‌شود.» آن‌طور که او توضیح می‎دهد در طرحی حدود هزار طرح برای زیباتر شدن پله‎های برقی آهنی انتخاب شدند، آن‌طور که از صحبت‎های شهردار به نظر می‌آید، هم چهره و هم کالبد وجودی پله‌های برقی مترو، همچنان باید زمخت و خشن باشد و تغییرات مثبت فعلا روی خوش به پله‎های برقی مترو نشان نمی‎دهد و قرار است کج‌دار و مریز کار کنند.

آخرین واکنش زاکانی به خرید واگن‌های جدید، به آبان‎ماه امسال برمی‎‌گردد، به زمانی که انعقاد خرید و تولید 791 واگن جدید در دستور کار قرار گرفته است. او به ما می‎گوید: «متروی شهر تهران در مجموع تنها 1507 واگن قطار دارد که 1200 واگن آن در حال حاضر در حمل‌ونقل عمومی فعالند و کار می‎کنند.» این 1200 واگنی که به گفته شهردار، سالمند و توان جابه‎جایی پایتخت‎نشین‌ها را دارند، شامل واگن‎های بین شهری و خط 5 که مسافران را بین تهران و کرج به مقصد می‎رساند هم می‎‌شود. شهردار تهران کمبود واگن‌ها را قبول دارد و حتی معتقد است بعد از توسعه خطوط جدید مترو، خط 10 مترو که در حال حفاری است و ایستگاه‌هایی که در خط 6 مترو افتتاح می‎‌شوند، موضوع کمبود واگن‌ها و افزایش مدت زمان انتظار برای تردد شهری، قابل توجه‎تر هم خواهد شد. با این وجود اما می‎گوید: «مشکلات مترو از مدیریت شهری خارج است.»

زاکانی تاکید می‎کند که مشکلات به وجود آمده در حمل‌و‌نقل عمومی و مترو، نه به زمان مدیریت او که به سال 95 برمی‎گردد، به زمانی که طبق حکم قانون، مصوب شد که 2 هزار دستگاه واگن خریداری شود. 1050 واگن از این 2 هزار دستگاه واگن قرار بود به تهران تعلق بگیرد و 950 واگن دیگر هم باید به 6 شهر دیگر که پای مترو به آنجا باز شده، برسد. او می‎گوید: «در سال 96، حتی 15 درصد پرداخت مالی برای عملیاتی شدن خرید این تعداد دستگاه واگن هم تامین نشد.» تا به امروز که مشکلات مترو سر به فلک رسیده‌اند. به همه اینها فرسودگی واگن‌هایی که حدود 20 سال هر روز، بیش از یک میلیون مسافر را ایستگاه به ایستگاه می‎رساند هم باید اضافه کرد تا شهردار بگوید در مجموع از نظر کمی، شرایط واگن‎های مترو کاهشی است. او اما خبر خوشی دارد برای تهرانی‌ها و از سال آینده می‎گوید که 791 دستگاه واگن قرار است به جمع واگن‌‎های مترو پایتخت و حومه اضافه شود. 30 دستگاه از این واگن‌ها در حال طراحی‌اند. کشور چین هم در سفر اخیر، تضمین داد به واگذاری 8 رام قطار که 12 تا 14 ماه دیگر وارد کشور می‎شود. به جز این اما 280 دستگاه واگن قطار هم با همکاری دولت قرار است خریداری شود و 113 دستگاه واگن هم با کمک شرکت‎های داخلی ساخته خواهد شد تا تولید ملی هم سهمی از کمک به حمل و نقل عمومی داشته باشند.

۱۰ سال دیگر، شاید

حالا 4 خط مترو لیست کرده‌اند، 8، 9، 10 و 11 که طبق قانون توسعه شهری و خطوط مترو، برآورد شده بود تا سال 1420 به بهره‌برداری برسند. 20 سال دیگر، شهر تهران شکل و شمایل دیگری خواهد داشت و حتما توسعه این 4 خط مترو، دردی از زخم عمیق و بزرگ حمل و نقل عمومی را دوا نخواهد کرد. با این وجود روابط‎عمومی توسعه متروی شهر تهران به «اعتماد» می‎گوید: «اگر زمین موردنیاز برای توسعه خطوط مترو و هزینه‎های ساخت تامین شود، شهرداری قصد دارد این مدت زمان ساخت را کوتاه‎‌تر و به سال 1410 کاهش دهد.» حدس و گمانی که البته در حد برنامه‌ریزی است و نمی‎تواند پایتخت‎نشین‎ها را امیدوار کند