حال ناخوش برجام در آستانه فرارسیدن بند غروب

تا فرارسیدن روز لغو و ملغی شدن تمام تحریم‌­های هسته‌­ای کشور، هنوز ۲ سال دیگر باقی مانده، اما تا روز انتقالی تنها دو روز مانده است. طبق مفاد برجام، ۱۸ اکتبر ۲۰۲۳ یعنی ۲۶ مهر ۱۴۰۲ روز انتقالی مقرر شده و قرار است در این روز که ۸ سال از روز قبول توافق برجام می‌گذرد، تحریم‌­های موشکی و پهپادی ایران و تحریم‌های سازمان ملل که با برجام به تعلیق درآمده بودند، لغو شوند، ایران پروتکل الحاقی را به مجلس ببرد و مدیرکل آژانس بین‌­المللی انرژی اتمی گزارش جامع‌­تر خود از وضعیت صلح‌آمیز بودن فعالیت‌­های هسته‌­ای ایران را به طور همزمان به شورای حکام آژانس و شورای امنیت سازمان ملل ارائه دهد.

اما اکنون پس از گذشت ۸ سال از اجرایی شدن برجام، در آستانه فرارسیدن روز انتقالی و لغو تحریم‌­های موشکی و پهپادی ایران، آژانس اظهارات سیاسی­‌کارانه از وضعیت فعالیت‌های هسته‌­ای ایران مطرح می‌­کند و آمریکا و اروپا در جهت ادامه دادن به تحریم‌­های کشور ترفند اتهام‌­زنی را در پیش گرفته­‌اند به­ گونه‌­ای که جوزپ بورل مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا و هماهنگ‌­کننده برجام در ماه و هفته‌­های گذشته اعلام کرد به علت عدم پایبندی ایران به برجام در سال ۲۰۱۹ تروئیکا اروپایی قصد حفظ تحریم­‌های موشکی ایران را دارد و اخیرا سخنگوی وزارت خارجه آمریکا نیز عنوان کرد که به تحریم‌­های تسلیحاتی ایران ادامه می‌­دهیم، زیرا هنوز به ابزار هدف قرار دادن گسترش تسلیحات نظامی ایران مانند موشک و پهپاد نیاز داریم.

در این راستا امیرعلی ابوالفتح تحلیلگر مسائل بین­‌الملل و ابوالفضل خدایی تحلیلگر مسائل آمریکا به ابعاد پیدا و پنهان این سند ۱۰۹ صفحه‌­­ای می‌­پردازند و پاسخ می‌دهند که به طور کلی امیدی به لغو تحریم­‌های روز انتقالی هست یا خیر؟ اکنون که دیگر خود برجام میان طرف­‌های امضاکننده چندان موضوعیتی ندارد، تکلیف چه خواهد بود؟ اگر تا روز انتقالی هر یک از طرفین اقدامات متعهدشده را انجام ندادند، وضعیت اقدامات متقابل و متناظر چگونه مشخص می­‌شود؟

امیرعلی ابوالفتح در گفت‌وگو با ایسنا به تفکیک تحریم‌­های وضع‌شده توسط سازمان ملل متحد با کشورهای اروپایی و آمریکا پرداخت و اظهار کرد: اصطلاح بند غروب یک سری جداول زمان‌بندی شده در رابطه با طرفین برجام یعنی ایران و در طرف مقابل اروپا، روسیه، چین و آمریکا است. الان باید تفکیک کرد؛ مواردی که مربوط به تعهدات آمریکا یا اقدام متناظر آن از سوی ایران در قبال اقدامات آمریکا می‌شد، دیگر محلی از اعراب ندارد، چون آمریکا از برجام خارج شده است. در برجام ذکر شده بود که ۸ سال پس از اجرای برجام به‌ طور همزمان دولت لایحه پیوستن دائمی ایران به پروتکل الحاقی را به مجلس ارسال می‌کند تا مجلس در رابطه با آن تصمیم بگیرد.

وی اضافه کرد: در مقابل هم دولت ایالات متحده آمریکا لوایحی مبنی بر لغو تحریم‌های هسته‌ای ایران را در اختیار کنگره قرار می‌دهد تا راجع به آن تصمیم‌گیری کند. این تکالیف بر عهده دولت‌ها بوده است اما اینکه مجلس‌ها این لوایح را تصویب کنند یا نه، پیش‌بینی نشده است. منطقا باید اگر به ‌طور مثال مجلس یکی از طرف‌ها این کار را انجام نداد، مجلس طرف مقابل هم چنین کاری را انجام ندهد. الان که دیگر آمریکا در برجام نیست، عملا نه دولت آمریکا چنین درخواستی از کنگره می‌کند و نه طبیعتا ایران اقدام متناظر را انجام می‌دهد.

این تحلیلگر مسائل بین‌الملل با اشاره به بخش دیگر از بند غروب که ارتباطی با بود و نبود آمریکا در برجام ندارد، افزود: الان بحث بر سر تحریم‌­های سازمان ملل است. لغو تحریم موشکی و پهپادی ایران ارتباطی به حضور آمریکا در برجام ندارد. ۸ سال پس از اجرای برجام، در صورت پایبندی ایران به تعهداتش، تحریم‌های موشکی کاملا لغو می‌شود. ۳ سال پیش در رابطه با تحریم‌های تسلیحاتی این اتفاق افتاد، یعنی ۵ سال پس از اجرای برجام تحریم‌های تسلیحاتی لغو شد و از آن پس دیگر خرید، فروش و ساخت و تجارت سلاح‌ها با ممنوعیت سازمان ملل مواجه نیست. البته آمریکا همان زمان اعلام کرد لغو تحریم‌ها را نمی‌پذیرد و به تحریم‌های خودش علیه صنعت دفاعی ایران ادامه می‌دهد.

ابوالفتح با اشاره به اینکه طبق بند غروب قرار بر این است که ۲ روز دیگر تحریم‌های موشکی ایران لغو شود، عنوان کرد: در خصوص تحریم‌های سازمان ملل حتما آمریکا دوباره اعلام می‌کند که نمی‌پذیرد و تحریم‌های خودش را بر صنعت پهپاد و موشکی ایران ادامه می‌دهد. اروپایی‌ها هم با اینکه در مورد تحریم‌های تسلیحاتی ۳ سال پیش با آمریکا همراه نشدند، اما الان اعلام کردند به تصمیم آمریکا می‌پیوندند و به تحریم‌های موشکی علیه ایران ادامه می‌دهند.

وی ادامه داد: در نتیجه پس از ۱۸ اکتبر اتفاقی که می‌افتد این است که تحریم‌های سازمان ملل علیه صنعت موشکی و پهپادی ایران وجود خارجی نخواهد داشت، ولی به لحاظ عملی چون تحریم‌های آمریکا و اروپا همچنان وجود دارد، محدودیت‌هایی برای کشور همچنان ادامه خواهد داشت، اما نکته اینجاست که با بخش وسیعی از دنیا که تحریم‌های یکجانبه آمریکا را نمی‌پذیرند و مشروع نمی‌دانند می‌توانیم همکاری‌هایی داشته باشیم.

این تحلیلگر مسائل بین‌الملل با پیش‌بینی گزارش آژانس بین‌المللی در این روز سرنوشت‌ساز، اظهار کرد: آژانس اغلب مدعی است ایران در برخی حوزه‌ها همکاری نکرده، به یک سری از سوالات پاسخ نداده، اجازه دسترسی به برخی سایت‌ها را نداده و دوربین‌های نظارتی را بسته است. البته در عین حال یکی دو روز اخیر اعلام کرده ایران همکاری خوبی داشته، به یکی از سایت‌ها امکان دسترسی داده و باز هم تاکید می‌کند نمی‌تواند انحراف ایران به سمت فعالیت‌های نظامی را تایید کند. لذا بخشی از گزارشات آژانس خوشایند ایران است. ولی بخشی از آن دوپهلو و مبهم است و کشورهای غربی از آن سوءاستفاده می‌کنند و مدعی‌ اند تا زمانی‌ که آژانس از ایران ابراز رضایت نکرده، نمی‌توانند از صلح‌آمیز بودن فعالیت‌های هسته‌ای ایران اطمینان داشته باشند.

ابوالفتح در پاسخ به اینکه چقدر احتمال دارد آژانس گزارش جامع‌­تر خود را ارائه ندهد، عنوان کرد: بعید به نظر می‌رسد که آژانس گزارشی نداشته باشد. ایران عضو آژانس بین‌المللی انرژی اتمی است و این نهاد وظیفه دارد گزارش‌های ادواری نسبت به فعالیت هسته‌ای کشورهای عضو را ارائه دهد. ایران یکی از کشورهای صاحب صنعت هسته‌ای است و نیروگاه اتمی دارد، لذا آژانس چه با برجام و چه بدون برجام، چه با تحریم آمریکا و چه بدون تحریم آمریکا باید گزارشاتی راجع به فعالیت‌های ایران داشته باشد. اتفاقا تاکنون بیشترین بازرسی‌ها از ایران صورت گرفته است. ایران هم مجبور است این بازرسی‌ها را بر اساس چارچوب NPT  بپذیرد.

وی در خصوص احتمال عدم لغو تحریم‌ها توسط آمریکا و اروپا در بندهای غروب بعدی، گفت: تا الان طبق مفاد برجام تحریم‌های تجاری، نفتی و تسلیحاتی سازمان ملل لغو شده و تحریم‌های موشکی ۲ روز دیگر لغو خواهد شد. اگر قطعنامه ۲۲۳۱ به قوت خودش باقی بماند، یعنی اروپایی‌ها از مکانیسم ماشه استفاده نکنند، بر اساس برجام ۲ سال دیگر، ۱۰ سالی که برای پایان تحریم‌های هسته‌ای مقرر شده به پایان می‌رسد و بعد از سال ۲۰۲۵ قطعنامه ۲۲۳۱ منقضی می‌شود، یعنی تمام تحریم‌های هسته‌ای ایران از سوی سازمان ملل برای همیشه رفع می‌شود. اما آمریکا تحریم‌های خودش را دارد و تا زمانی‌ که با ایران به توافق نرسد، تحریم‌های آمریکا برداشته نخواهد شد.

این تحلیلگر مسائل بین‌الملل با تاکید بر اینکه بعد از پایان ۱۰ سال، هر تحریم هسته‌ای باید به شورای امنیت برود، مصوبه بگیرد و هر پنج کشور عضو شورای امنیت از جمله چین و روسیه با آن موافقت کنند، ادامه داد: بعد از ۱۰ سال هرگونه تحریم‌ هسته‌ای علیه ایران باید در شورای امنیت بررسی شود. از آن جایی که دعوای جدی بین آمریکا و روسیه وجود دارد، معلوم نیست تحریم جدیدی علیه کشور وضع شود یا خیر. ولی تحریم‌های آمریکا هست، بوده و حتی ممکن است در آینده تشدید شود. لذا نمی‌توان امیدی داشت با تغییر و تحولات جهان تحریم‌ها کنار گذاشته شود. این اتفاق نمی‌افتد مگر اینکه توافقی بین تهران و واشنگتن حاصل شود.

اظهارات آمریکا در مورد نقش نداشتن ایران در طوفان‌الاقصی؛ حسن نیت یا ...؟

در شرایطی که وقوع طوفان­‌الاقصی تا حدودی مساله جنگ اوکراین را به حاشیه کشید، نوعی تحول مثبت در رفتار غرب نسبت به ایران محسوس بود. در جریان جنگ اوکراین ایران به ارسال پهپاد به روسیه متهم شد و به این وسیله به پایدار ماندن برخی تحریم‌­­ها محکوم و حتی برخی تحریم­های جدید را متحمل شد، اما در جریان جنگ طوفان‌الاقصی، آمریکا به صراحت تایید کرد که سندی مبنی بر مشارکت ایران در این عملیات در دست ندارد. مشخص نیست این گفته مقامات آمریکایی را می­‌توان بر پایه حسن نیت گذاشت یا خیر؟ در این رابطه تحلیلگران متفق‌­القول هستند که این اظهار نظرات مقامات آمریکایی در راستای جلوگیری از افزایش تنش‌ها بوده است، یعنی از همان ابتدای جنگ، آمریکا ایران را به پشت صحنه کشانده­ و احتمالا تا اتمام جنگ هم پشت صحنه می­‌ماند.

ابوالفتح در این خصوص عنوان کرد: اینکه آمریکایی‌ها گفته‌اند سندی مبنی بر مشارکت ایران در عملیات طوفان‌الاقصی نداشته‌اند، بیشتر از اینکه یک حسن نیت و تلاش برای تنش‌زدایی باشد، تلاشی است برای جلوگیری از تشدید تنش‌. اگر کشورهای غربی مدعی می‌شدند ایران در عملیات دست داشته، باید به ایران پاسخ نظامی می‌دادند، اما اکنون هیچ کس دنبال این نیست که جبهه جدیدی با کشوری به قدرتمندی ایران باز کند. برای همین اعلام کردند ما هیچ سندی مبنی بر مشارکت ایران نداریم.

وی ادامه داد: آمریکا می‌خواهد فعلا جنگ گسترش پیدا نکند، وگرنه مطمئن نیستیم چند ماه یا سال دیگر ادعا نکند اسناد جدیدی از مشارکت  ایران در طوفان‌الاقصی به دست آوردیم، ایران را مسئول طوفان‌الاقصی بداند و با استفاده از ابزارهایی که در دست دارد ما را در مقام پاسخگویی قرار دهد.

همچنین اسفندیار خدایی، تحلیلگر مسائل آمریکا نیز در گفت‌وگو با ایسنا با اشاره به اینکه این کشور تایید کرد ایران دخالتی در حملات حماس به اسرائیل نداشته، بیان کرد: آمریکا و اسرائیل تنها به خاطر هزینه‌های جنگ است که نمی‌خواهند میدان آن گسترش پیدا کند، به خصوص که قضیه اوکراین هنوز پابرجاست و اگر اسرائیل بخواهد موفقیتی داشته باشد، باید جنگ در غزه بماند. درست به همین دلیل آمریکایی‌ها پذیرفتند ایران مانند بسیاری از کشورهای دیگر از وقوع عملیات طوفان‌الاقصی غافلگیر شده است.

وی در خصوص فرارسیدن موعد پایان تحریم‌های موشکی و پهپادی ایران توسط غرب و آمریکا، اظهار کرد: غرب و آمریکا با توجه به ادعاهای مطرح‌شده راجع به دخالت ایران در جنگ اوکراین، بعید است بپذیرند تحریم‌های وضع‌شده علیه ایران را لغو یا تعلیق کنند. به همین دلیل در کنار این تحریم‌ها شاهد بالا گرفتن درگیری‌های داغ اقتصادی و افزایش فشارهای شدید غرب علیه کشور خواهیم بود.

این تحلیلگر مسائل آمریکا در خصوص احتمال ارسال پروتکل الحاقی به مجلس، عنوان کرد: جمهوری اسلامی ایران سعی می‌کند کارت‌های خودش را حفظ کند. به همین دلیل با عدم لغو تحریم‌ها از سوی غرب، بردن پروتکل الحاقی به مجلس منتفی است. ایران فریب بازی غرب را نمی‌خورد، می‌داند که سکوت فعلی غرب موقت است و جنگ اقتصادی با جمهوری اسلامی تشدید خواهد شد. از سوی دیگر آژانس سعی می‌کند موضعی بی‌طرف و روشن داشته باشد؛ موضعی که به قطع همکاری‌های ایران منجر نشود، ولی برداشت‌های غرب از گزارشات آژانس همچنان برداشتی ستیزه‌جویانه از جمهوری اسلامی خواهد بود. در این میان جمهوری اسلامی هم چندان به فکر روشن کردن آتش ستیزه‌جویی غرب نیست و نمی‌خواهد درگیری‌های اقتصادی‌اش تشدید شود.