ترسی که این روزها به جان ایرانی‌های ترکیه افتاده است

هم میهن: آیا تا به حال اتفاقی این‌چنین در تاریخ افتاده که انتخابات مردم یک کشور اینقدر برای یک کشور دیگر نگران‌کننده باشد؟ این روزها بسیاری از ایرانیان نگران نتیجه انتخابات ترکیه هستند. احتمالا این نگرانی به این دلیل است که حجم سرمایه‌گذاری ایرانیان در ترکیه رقم بسیار قابل‌توجهی است. براساس آمار مراکز پژوهشی ایرانیان هر ماه بیش از ۶۰۰ واحد مسکونی در ترکیه خریداری می‌کنند و این درحالی‌ست که سرمایه‌گذاری در بخش مسکن ایران طی یک دهه گذشته حدود ۱۰۰ هزار میلیارد تومان کاهش پیدا کرده است. تغییر شیوه حکمرانی در ترکیه به‌دلیل مواضع ضدمهاجرتی نامزد حزب جمهوری خلق ترکیه نگرانی‌های زیادی برای ایرانیان ایجاد کرده است. کمال قلیچداراوغلو، نامزد حزب جمهوری خلق ترکیه دو سال پیش مواضع ضدمهاجرپذیری خود را آشکارا بیان کرد و همین موضوع باعث شده تا ایرانیان برای پیروزی اردوغان دعا کنند. حزب عدالت و توسعه از سال ۲۰۰۳ به بعد حکومت ترکیه را به‌دست گرفت، اما از همین زمان به بعد اردوغان حاکم بلامنازع ترکیه شد. کارشناسان عقیده دارند که اردوغان به دلیل سودای رهبری جهان اسلام با حکومت ایران مشکلات زیادی دارد و در چند سال گذشته هم ترکیه، آشکارا از شاخ و شانه‌کشی‌های الهام علی‌اف برای ایران دفاع کرده است. اردوغان در چند سال گذشته سیاست خود را از غرب به شرق تغییر داده است. ترکیه بعد از این سیاست به عضویت پیمان شانگهای درآمد، روابط نزدیکی با روسیه برقرار کرد و تنش‌های زیادی میان این کشور و یونان ایجاد شد و همین موضوع غرب را در مقابل ترکیه قرار داد. زمانی که تنش میان ترکیه و یونان بالا گرفت، ناوهای جنگی فرانسه در سواحل یونان مستقر شدند و همین موضوع کافی بود تا اردوغان که خود را به‌نوعی منتسب به حکومت عثمانی می‌داند، از غرب فاصله گرفت و به سمت روسیه و چین گرایش پیشتری پیدا کرد. اما سیاست اقتصادی کمال قلیچداراوغلو بیشتر به غرب تمایل دارد. رسانه‌های ترک‌زبان این فرد را منتسب به لیبرالیسم می‌دانند، اما برخی ایده‌های اقتصادی کمال هم بی‌شباهت به مسئولین خودمان نیست. بسیاری از ایده‌های اقتصادی کمال صرفا در حد ایده باقی مانده و هیچ برنامه‌ای برای اجرایی کردن این ایده‌ها ارائه نداده است. ترکیه در شرایط فعلی با تورم ۴۰ درصد روبه‌رو است. ارزش لیر در مقابل دلار به شدت کاهش پیدا کرده است. مردم ترکیه در شرایط فعلی با دوگانه سنت و لیبرالیسم مواجه هستند. حال باید پای صندوق‌های رای تصمیم بگیرند که می‌خواهند امپراطوری عثمانی را احیا کنند یا در گروه ۲۰ باقی بمانند. در این میان مردم ایران ترس دارند. ترس از دست دادن سرمایه‌های زیاد که برای فرار از ایران به ترکیه برده‌اند.

تاثیر انتخابات ترکیه بر ایران و روابط تجاری ایران و ترکیه هم چندان مشخص نیست. احتمالا ادامه حکومت اردوغان به ادامه وضع موجود منتهی می‌شود و کارشناسان عقیده دارند که احتمالا با باقی ماندن اردوغان در قدرت، تنش میان ایران و ترکیه بالا می‌رود. برای روی کار آمدن کمال قلیچداراوغلو هم می‌توان دو سناریو متصور شد؛ اول اینکه به دلیل دیدگاه لیبرال این فرد می‌توان به آینده تجارت با ترکیه امیدوار بود، اما گرایش قلیچداراوغلو به غرب می‌تواند برای ایران مضر باشد.

چرا سرمایه مردم به ترکیه رفت؟

سوال اصلی در مورد ترکیه این نیست که چه کسی در انتخابات پیروز می‌شود، بلکه سوال اصلی این است که چرا سرمایه مردم ایران به ترکیه رفت؟ براساس برخی از گزارش‌های منتشرشده در رسانه‌ها، مجموع سرمایه گذاری ایرانی‌ها در ترکیه تا سال ۱۴۰۱ بیش از ۱۱ میلیارد دلاربوده است. اگر میزان فروش روزانه نفت ایران را ۲/۱ میلیون بشکه و قیمت هر بشکه را ۵۰ دلار در نظر بگیریم، ایران روزانه ۶۰ میلیون دلار نفت می‌فروشد. با این حساب ایرانیان تا سال ۱۴۰۱ معادل ۱۸۳ روز فروش نفت را در ترکیه سرمایه‌گذاری کردند. اما سوال اینجاست که چرا سرمایه به ترکیه سرازیر شد؟ رضا کامی، رئیس سابق اتاق ایران و ترکیه در گفت‌وگو با هم‌میهن در رابطه با دلیل سرمایه‌گذاری ایرانیان در ترکیه گفت: «مزیت اصلی ترکیه برای ایرانیان این است که ارتباطات بین‌المللی را تسهیل می‌کند. زمانی که تاجر می‌خواهد با کشورهای مختلف رابطه داشته باشد محدودیت‌های ایران اجازه نمی‌دهد. تاجران ایرانی به‌دنبال مزیت ارتباطات بین‌المللی هستند. چیزی که در ایران امکان‌پذیر نیست. برخی هم برای دریافت پاسپورت ترکیه در این کشور سرمایه‌گذاری می‌کنند. در کل به نظر من بیشتر سرمایه‌گذاری‌ها برای ایجاد ارتباطات بین‌المللی است.» او در رابطه با میزان سرمایه‌گذاری ایرانیان در ترکیه گفت: آمار دقیق  و رسمی درباره سرمایه‌گذاری ایرانیان در ترکیه نداریم. برآوردها به‌صورت غیررسمی انجام شدند. مسئله دیگر این است که بسیاری از ایرانیان به دلیل تحریم‌ها حتی به اسم خودشان در ترکیه سرمایه‌گذاری نکرده‌اند. اما من می‌توانم بگویم که رقم سرمایه‌گذاری ایرانیان زیاد است. علاوه بر سرمایه‌گذاری در ساخت و خرید مسکن، بسیاری از ایرانیان در بخش‌های تجاری و صنعتی هم سرمایه‌گذاری زیادی کرده‌اند. او در رابطه با وضعیت تجارت ایران و ترکیه بعد از جنگ گفت: بعد از جنگ حجم تجارت ایران و ترکیه کاهش یافت. قبل از سال ۲۰۰۲ یعنی زمانی که حزب توسعه در ترکیه به قدرت رسید، حجم تجاری ایران و ترکیه به یک میلیارد نمی‌رسید. از آن زمان به بعد با توجه به سیاست‌گذاری‌های ایران و ترکیه در زمینه ارتباط با کشورهای مختلف و سیاست به صفر رساندن تنش‌ها با کشورهای منطقه، دولت اردوغان سیاست‌گذاری با کشورها و جذب سرمایه‌گذاری را پیش گرفتند. اقتصاد ترکیه به‌صورت جهشی از ۲۰۰۳ به بعد پیشرفت کرد. ایران با توجه به سیاست‌هایی که دارد حجم تجارتش در ۲۰۱۳ به بالای ۲۲ میلیارد رسیده است. این رشد تراز تجاری حتی در اوج تحریم‌ها انجام شد اما بعدها با توجه به محدودیت‌هایی که ما برای تجارت خارجی ایجاد کردیم حجم تجارت کاهش پیدا کرد. تحریم‌ها هم اثر منفی گذاشت و حجم تجاری نزولی شد و حالا به زیر ۱۰ میلیارد دلار رسیده است. کاهش حجم تجارت با ترکیه محصول سیاست‌های داخلی ما است. بخشی از این کاهش هم به تحریم‌ها مربوط است. البته با توجه به شرایط اقتصادی ایران و ترکیه حجم تجاری ما قابل ترمیم است، اما راهکارها و شرایط خاص خودش را دارد. کامی در مورد انتخابات ترکیه و سناریوهای مطرح برای روابط اقتصادی ایران و ترکیه بعد از انتخابات گفت: نمی‌توان تک‌بعدی به مسائل نگاه کرد. باید همه‌جانبه نگاه کنیم.  فقط مسئله اقتصادی نیست، باید مسائل سیاسی و اجتماعی را هم بسنجیم. هر حکومتی که تشکیل شود می‌تواند اثرات مثبت و منفی خودش را داشته باشد. قلیچداراوغلو بیشتر غرب‌گرا است و هدف‌گذاری توسعه روابط با آمریکا را دارد. اما اردوغان توسعه سیاسی خود را به آمریکا وابسته نمی‌داند. سیاست‌های قلیچداراوغلو در نگاه اول به نظر مثبت می‌آید، اما باید عکس‌اش را هم نگاه کرد. اقتصاد و سیاست‌های ترکیه اگر به سمت غرب برگردد، می‌تواند اثر منفی داشته باشد. غرب می‌تواند به ترکیه فشار بیاورد و محدودیت‌هایی را برای تجارت با ایران ایجاد کند. با صحبت‌ها و تبلیغات انتخاباتی نمی‌شود حساب آینده را کرد، اما با منطق می‌شود دودوتا چهارتا کرد. برعکس گفته‌ها و نظریات به نظر من ارتباط ترکیه با غرب برای ایران مضر است. حکومت فعلی با سیاست‌گذاری‌های بالا و پایینی که از خود نشان می‌دهد کم و زیاد به ایران روی خوش نشان داده است.

وضعیت تجارت ایران و ترکیه در ۱۰ سال گذشته

بررسی روند ۱۰ساله تجارت ایران و ترکیه نشان می‌دهد که تراز تجاری ایران و ترکیه در سال ۹۲ منفی بود، اما به مرور زمان تراز تجاری ایران مثبت شد. در سال ۹۲ میزان صادرات ایران به ترکیه حدود یک میلیارد و ۶۰۰ میلیون دلار بود، اما ایران حدود ۳ میلیارد و ۶۰۰ میلیون دلار کالا از ترکیه وارد کرده است. با این احتساب ایران در سال ۹۲ تراز تجاری منفی میلیارد دلاری با ترکیه رقم زد. وضعیت سال ۹۳ هم مانند سال ۹۲ بود و وضعیت تجارت ایران با ترکیه تغییر چندانی نکرد. از سال ۹۴ به بعد تراز تجاری ایران و ترکیه مثبت شد اما در سال ۹۷ تراز تجاری ایران و ترکیه دوباره به مدار منفی بازگشت. روند نزولی صادرات و افزایش واردات از ترکیه در سال ۹۹ به اوج خود رسید. تراز تجاری ایران و ترکیه در این سال به منفی یک میلیارد و ۸۰۰ میلیون دلار رسید اما در سال‌های ۱۴۰۰ و ۱۴۰۱ تراز تجاری ایران دوباره مثبت شد. آمارهای واردات و صادرات نشان می‌دهد که واردات ایران از ترکیه از سال ۹۲ به بعد به صورت مستمر و منظم افزایش پیدا کرده است اما صادرات ایران به ترکیه روند مشخصی ندارد و در برخی از سال‌ها وضعیت صادرات وخیم شده است. مثلا در سال ۹۸ ایران حدود ۵ میلیارد دلار کالا به ترکیه صادر کرده است اما میزان صادرات ایران در سال ۹۹ به ۲ میلیارد و ۵۰۰ میلیون دلار کاهش یافته است. این نشان می‌دهد که وضعیت صادرات ایران به ترکیه ناپایدار است اما واردات از ترکیه همواره به صورت پایدار رشد کرده است. آمارهای اتاق بازرگانی ایران نشان می‌دهد که در سال ۲۰۱۱، مواد نفتی و سوخت‌های معدنی بیشترین حجم و میزان نقدینگی صادرات ایران به ترکیه را تشکیل می‌دهد اما در سال ۲۰۲۰، مواد پلاستیکی بیشترین میزان صادرات ایران را به خود اختصاص داده است. این نشان می‌دهد که بعد از تحریم‌ها صادرات مواد نفتی و سوخت به ترکیه به‌شدت کاهش یافته است و یکی از دلایل اصلی کاهش درآمد صادراتی ایران به ترکیه همین موضوع است. براساس آمارهای اتاق بازرگانی بیشترین میزان واردات کالا از سال ۲۰۱۱ تا سال ۲۰۲۰ از ترکیه مربوط به واردات راکتور هسته‌ای و دیگ بخار است. ماشین‌آلات و دستگاه‌های برقی، توتون و تنباکو و چوب و اشیاء چوبی هم در رده‌ها بعدی واردات از ترکیه قرار دارند.

گزارش‌های گمرک نشان می‌دهد که ایران در سال ۱۴۰۱ حدود ۵/۷ میلیارد دلار به ترکیه صادرات انجام داده است. میزان کل صادرات ایران در سال ۱۴۰۱ حدود ۵۳ میلیارد دلار بود و این نشان می‌دهد که کالاهای ایرانی در بازار ترکیه سهم زیادی ندارند. کارشناسان عقیده دارند که با توجه به وضعیت اقتصادی ایران و ترکیه که هر دو تورم حدود ۴۰ درصدی دارند، می‌توان به بهبود روابط این دو کشور امیدوار بود اما بهبود روابط این دو کشور نیازمند راهکارهای عملی است. با این حال بسیاری از کارشناسان عقیده دارند که کاهش تجارت ایران و ترکیه به روابط این دو کشور مربوط نیست و ایران به دلیل تحریم‌های غرب توان تجاری خود را از دست داده است. به نظر می‌رسد مشکل از کالاهای ایرانی یا روابط ناپایدار سیاسی ایران و ترکیه نیست و بحث اصلی کاهش تجارت این دو کشور به برجام و تحریم‌های ایران برمی‌گردد.

رویای تباه آزادی

براساس آمارهای رصدخانه، مهاجرت ایران در سال ۲۰۲۰، نسبت به سال ۱۹۹۰ حدود ۴ برابر شده است. در ادامه این گزارش آمده است که تعداد مهاجران ایرانی به ترکیه در سال ۲۰۱۸ نسبت به سال قبل خود دو برابر شده است و در سال ۲۰۱۹ هم تعداد مهاجران نسبت به سال ۲۰۱۸ افزایش دوبرابری را تجربه کرده‌ است. براساس گزارش رصدخانه مهاجرت تعداد ایرانیانی که در سال ۲۰۱۶ به ترکیه مهاجرت کردند، حدود ۱۵ هزار نفر بودند اما این عدد در سال ۲۰۱۹ به ۴۲ هزار نفر رسید. البته در این گزارش عنوان شده که بسیاری از ایرانیانی که به ترکیه مهاجرت می‌کنند این کشور را به‌عنوان مقصد نهایی و برای ادامه زندگی در نظر ندارند و افراد بعد از مدتی این کشور را به مقصد اروپا ترک می‌کنند. در سال ۲۰۱۸ بیش از ۱۸ هزار ایرانی که در ترکیه اقامت داشتند این کشور را ترک کردند. گزارش رصدخانه مهاجرت ایران نشان می‌دهد که ترکیه اولین مقصد ایرانیانی است که قصد مهاجرت از کشور را دارند و این کشور بیشترین تعداد مهاجران ایرانی را پذیرفته است. علاوه بر این نام ایران در میان ۵ کشور با بیشترین تعداد دانشجو در ترکیه هم دیده می‌شود. به ترتیب کشورهای سوریه، آذربایجان، ترکمنستان، ایران و افغانستان بیشترین صدور دانشجو به ترکیه را دارند. پایین بودن هزینه تحصیل در دانشگاه‌های ترکیه یکی از دلایل اصلی مهاجرت دانشجویان به این کشور است. دلیل دیگر مهاجرت دانشجو به این کشور آسان بودن پذیرش در دانشگاه‌های ترکیه است. علاوه بر رصدخانه مهاجرت ایران، برخی از رسانه‌ها از مهاجرت بیش از ۵۰۰ هزار ایرانی در ۱۰ سال اخیر به ترکیه خبر می‌دهند.

کارشناسان عقیده دارند که سیل مهاجرت ایرانیان به ترکیه به دلیل دسترسی آزاد به بازارهای جهانی و ارتباطات بین‌المللی است اما حالا که در آستانه انتخابات قرار داریم دوباره بسیاری از ایرانیان دچار نگرانی شده‌اند. گزارش‌های غیررسمی از سرمایه‌گذاری ۱۱ میلیارد دلار ایرانیان در مسکن ترکیه خبر می‌دهند. دلیل ایرانیان برای خرید مسکن در ترکیه به‌نوعی به فرار از محدودیت‌هایی است که تحریم‌ها برای سرمایه‌گذاران ایرانی به‌وجود آورده است اما انگار تحریم‌های ایران برای مردمش فقط در داخل مرزها نیست و ممکن است که ایرانیان خارج از کشور هم از بلای تحریم بهره‌مند شوند. کمال قلیچداراوغلو، نامزد حزب جمهوری خلق ترکیه که قدرت بلامنازع اردوغان را به چالش کشیده است مواضعی ضدمهاجران و گرایشات غربی دارد. حال بیم آن می‌رود که سرمایه‌های ایرانیان در ترکیه با روی کار آمدن این فرد به خطر بیفتد. قلیچداراوغلو در شعارهای انتخاباتی خود نزدیکی به غرب و بهبود وضعیت اقتصادی را به مردم ترکیه وعده داده است و ترس آن وجود دارد که ترکیه در نتیجه نزدیکی با غرب، ایرانیان را تحریم کند. چند سال پیش امارات به تبعیت از تحریم‌های آمریکا حساب بانکی ایرانیان را بست و ایرانیانی که در این کشور اقامت داشتند برای تمدید اقامت خود دچار مشکل شدند. نفوذ غرب در ترکیه می‌تواند نتیجه‌ای مشابه برای ایرانیان ساکن در ترکیه رقم بزند. در سال ۲۰۱۸ مقررات دریافت اقامت ترکیه در ازای سرمایه‌گذاری تصویب شد. از این سال به بعد ایرانیان سرمایه زیادی به ترکیه وارد کردند. به گفته مجتبی یوسفی، عضو هیئت رئیسه مجلس از سال ۹۷ تا ۹۹ بیش از ۷ میلیارد دلار سرمایه از ایران خارج شده و برای خرید ملک به ترکیه منتقل شده است. گزارش رسانه‌ها نشان می‌دهد که ایرانیان در سال ۲۰۱۸ حدود ۳ هزار و ۵۰۰ واحد، در سال ۲۰۱۹ حدود ۵ هزار و ۵۰۰ واحد و در سال ۲۰۲۰ بیش از ۷ هزار و ۱۰۰ واحد مسکونی در ترکیه خریداری کرده‌اند. افرادی که املاک زیر ۲۵۰ هزار دلاری در ترکیه خریداری می‌کنند، اقامت موقت ترکیه را دریافت می‌کنند و نکته قابل توجه دیگر این است که ایرانیانی که در ترکیه ملک خریداری کرده‌اند، نمی‌توانند ملک خود را به خارجی‌ها بفروشند و این املاک را فقط باید به شهروندان ترکیه بفروشند. برخی از گزارش‌ها حاکی از آن است که بسیاری از ایرانیان مهاجر در ترکیه در زمان فروش ملک خود به مشکل می‌خورند و خریداران ترک، املاک آنان را زیر قیمت خریداری می‌کنند. یکی دیگر از مشکلات اصلی خرید ملک در ترکیه این است که اگر خانه‌ای در ترکیه خریداری کنید و بعد از مدتی قیمت خانه افزایش پیدا کند، باید ۲۲ درصد از مابه‌ا‌لتفاوت قیمت خرید و فروش را به‌عنوان مالیات به دولت ترکیه پرداخت کنید. ایرانیان برای فرار از تحریم‌ها و دسترسی به ارتباطات جهانی به ترکیه مهاجرت کردند، اما ترکیه هم از این شرایط سوءاستفاده کرد و حالا ایرانیانی که رویای آزادی داشتند، در دام دیگری گرفتار شدند.