تهران چه زمانی پایتخت شد؟

رویداد۲۴- نازنین احمدی: تهران کی و چه زمانی پایتخت شد؟ این سوالی است که اکثر ما پاسخ دقیقی برای آن نداریم. تهران به عنوان پایتخت ایران یکی از مهم‌ترین شهر‌های کشورمان و همچنین یکی از مهم‌ترین و پرجمعیت‌ترین کلان شهر‌های خاورمیانه است. اکنون که اهمیت تهران را می‌دانیم، در این مطلب می‌خواهیم در مورد تاریخ پایتخت شدن تهران و اتفاقاتی که منجر به این امر شده است بیشتر بخوانیم.

تاریخ تهران

قبل از پاسخ به این سوال که «تهران از چه زمانی پایتخت شد؟» لازم است تاریخچه تهران را بررسی کنیم. از قدمت تهران اطلاعات دقیقی در دست نیست. قدیمی‌ترین سند مکتوب که نام تهران در آن ذکر شده به سال ۱۱۵۷ برمی گردد که در آن نام شخصی به نام «محمد بن ابوعبدالله حافظ تهرانی رازی» آمده است که حکایت از وجود روستایی به نام تهران در آن زمان دارد.

کاوش‌های باستان شناسی در تهران نیز انجام شده است که طی آن اشیایی مربوط به سال‌های هزاره دوم به دست آمده و نشان می‌دهد که در آن زمان مردمی متمدن در تهران زندگی می‌کرده اند. این اشیاء یافت شده نشان می‌دهد که تهران در اعصار گذشته منطقه‌ای مذهبی بوده و دین زرتشتی در این منطقه رواج داشته است.

اما قدیمی‌ترین اثر کشف شده در تهران مربوط به جسد یک زن است که طی تحقیقات انجام شده سه هزار سال پیش ثابت شد؛ و این موضوع خود نشان می‌دهد که تهران حداقل سه هزار سال قدمت دارد.

اما نکته مهم این است که تهران در تمام این مدت یکی از روستا‌های ری بوده است. ری یکی از شهر‌های مهم تاریخ ایران است که سال‌ها به عنوان پایتخت ایران انتخاب شد. در این سال‌ها تهران به عنوان روستای متصل به ری معرفی شد. اما ماجرای زمانی که تهران را مهم و پر رونق می‌دانستند، داستان جالبی است که در ادامه می‌خوانیم.

تهران کی و چگونه پایتخت شد؟ تبدیل شدن تهران به شهر

برای اولین بار در حدود ۴۶۰ سال پیش شاه طهماسب صفوی برج و بارو‌هایی در اطراف روستای تهران ساخت و آن را به شهر تبدیل کرد و حدود ۲۳۰ سال پیش آقا محمد خان قاجار تهران را به عنوان پایتخت ایران انتخاب کرد، اما در چهاردهم مهر ۱۲۸۶ تهران در متمم قانون اساسی به عنوان پایتخت ایران انتخاب شده است.

کلان شهر تهران از گسترش تدریجی یک روستا به وجود آمد. دقیقاً نمی‌دانیم این روستا از چه زمانی وجود داشته است، اما به گفته اکثر تاریخ پژوهان، نام آن برای اولین بار در قرن سوم هجری یعنی حدود ۱۲۰۰ سال پیش در منابع تاریخی ذکر شده است.

نام تهران به طور مستقل در قرن پنجم هجری در کتابی به نام «فارسنامه» آمده است. نویسنده این کتاب از محلی در فارس نام می‌برد که میوه‌های خوبی دارد و می‌نویسد: «همه میوه‌های آنجا بسیار مرغوب است، به ویژه انار که مانند انار تهرانی است».

حدود ۱۲۰۰ سال پیش روستای کوچکی به نام تهران در شمال شهر ری وجود داشت. این روستا پس از حمله مغولان و ویرانی ری یعنی از حدود ۷۰۰ سال پیش به تدریج گسترش یافت و در یکصد سال یا اندکی بیشتر تبدیل به روستایی بزرگ یا به قول برخی شهرک شد.

بعد‌ها در دوره صفویه دور آن حصار کشیده و به شهری با ۱۱۴ برج و چهار دروازه تبدیل کردند و این مربوط به حدود ۴۶۰ سال پیش است. قاجار‌ها نیز حدود ۲۳۰ سال پیش تهران را به عنوان پایتخت خود انتخاب کردند.

تهران چه زمانی رونق گرفت؟

همانطور که گفتیم تهران همیشه به نام روستای کجک یکی از توابع ری شناخته می‌شد. اگر چنین است، چه زمانی تهران پایتخت شد؟

در زمان حمله مغول به ایران، یعنی حدود ۷۰۰ سال پیش، ری که یکی از شهر‌های مهم ایران بود، از حملات مغول در امان نماند و تا حد زیادی ویران شد. در آن زمان بود که ساکنان ری برای در امان ماندن از حمله مغول به تهران پناه بردند و در تهران ساکن شدند. در این زمان بود که رونق تهران افزایش یافت.

اما این کار باعث شد تهران به پایتخت شدن نزدیک شود و مهم تلقی شود که شاه طهماسب صفوی قزوین را به عنوان پایتخت انتخاب کرد. با نزدیکی شهر قزوین به عنوان پایتخت آن زمان به تهران، رونق این شهر بیش از پیش افزایش یافت. چون تهران به یکی از شهر‌های مهم مواصلاتی تبدیل شد، علاوه بر این، شاه طهماسب صفوی به دلیل وجود مقبره سید حمزه جد بزرگ صفوی در جوار حرم حضرت عبدالعظیم، اغلب از تهران عبور می‌کرد تا برای زیارت به ری برسد.

به گزارش رویداد24 این تحرکات باعث شد که شاه طهماسب برای تضمین امنیت تهران دستور دهد تا اطراف تهران را دیوار بکشند. همچنین دستور داد ۱۱۴ برج در اطراف تهران و بر بارو‌ها مطابق با آیات قرآن بسازند. طول این حصار ۶۰۰۰ هزار پله بود. از این زمان بود که توجه حاکمان به این شهر جلب شد، زیرا تهران با موقعیت جغرافیایی خود فرصت چندانی به دشمنان برای حمله به شهر نمی‌داد.

نادرشاه در دوره افشاریه در سال ۱۱۵۴ هجری قمری اداره تهران را به پسرش رضا قلی سپرد. پس از افشاریه که خاندان زند به تهران آمدند، تهران محل استقرار کریم خان زند بود تا از دست مدعیان تاج و تخت در امان باشد و بر شهر‌هایی که امکان شورش علیه مردم را داشتند تسلط بیشتری داشته باشد. خانواده زند، در محوطه ارگ بنا‌هایی ساختند، اما وقتی اوضاع سامان یافت، کریمخان به شیراز بازگشت و آن را به پایتختی برگزید. اما بعد از این همه اتفاق، تهران کی پایتخت شد؟

اگر به تاریخ علاقه دارید، می‌دانید که در زمان زندیه، نواحی شمالی کشور تا اصفهان تحت فرمانروایی محمدحسن خان قاجار و سایر نقاط ایران تحت فرمانروایی کریم خان بوده است. اما با وجود فتوحات درخشان محمدحسن خان قاجار به دست خودی‌ها کشته شد.

پس از مرگ پدر، پسرش آقا محمد خان به صحرای یموت گریخت و به ترکمن‌ها پناه برد. تا اینکه پس از چهار سال او را تحت حمایت خان زند به شیراز بردند تا در دربار او مستقر شوند.

پس از آنکه از یکی از زنان دربار شنید که کریم خان زند بیمار است و روز‌های آخر عمر خود را می‌گذراند، از دربار خان زند فرار کرد و به تهران آمد. این زمانی بود که تهران به پایتختی ایران تبدیل شد.

تاکنون پاسخ دقیقی به این سوال که تهران از چه زمانی پایتخت شد، نداده ایم. برای پاسخ به این سوال باید دید پس از ورود آقا محمدخان قاجار به تهران چه گذشت.

تهران پس از ورود آقا محمدخان قاجار

وقتی آقا محمد خان قاجار وارد تهران شد، تهران هنوز روستای کوچکی بود. آقا محمدخان در سال ۱۱۹۳ هجری قمری یعنی حدود ۲۲۵ سال پیش به تهران رسید. مدتی در تهران اقامت گزید و پس از مرگ کریم خان زند در تهران بر تخت سلطنت نشست.

وی در روز یکشنبه یازدهم جمادی الثانی ۱۱۶۴ هجری قمری، یعنی همزمان با عید نوروز، تهران را پایتخت کشور معرفی کرد.

به جز تهران، آقا محمدخان دو گزینه دیگر یعنی اصفهان و تبریز را برای انتخاب پایتخت داشت. اما اصفهان در آن زمان آباد نبود و تبریز به دولت عثمانی نزدیک بود، بنابراین در آن زمان بهترین انتخاب آقا محمدخان تهران بود.

چون تهران به زمین‌های حاصلخیز ورامین نزدیک بود، از طرفی طرفدارانش در اطراف تهران زندگی می‌کردند. علاوه بر این، تهران از استرآباد و مازندران که مقر اصلی قوای خان قاجار بود نزدیک بود.

جمعیت تهران در آن زمان حدود ۱۵۰۰۰ نفر بود که با انتخاب تهران به عنوان پایتخت ایران سرعت گسترش این شهر افزایش یافت. ساخت کاروانسرا‌های مرغوب، عمارت‌های خوب در ارک تهران، حمایت بازرگانان به ویژه کسانی که اخیراً به تهران مهاجرت کرده بودند، همه از دلایل رونق و آبادانی تهران بود.

آقا محمد خان و فتحعلی شاه قاجار آخرین پادشاهانی بودند که بدون تأیید بیگانگان به سلطنت رسیدند، پس از آن دو، رسیدن به سلطنت بدون تأیید سران روس و انگلیس ممکن نبود.

حکومت قاجار ۲۵۰ سال پیش شکل گرفت و سلطنت این سلسله ۱۳۰ سال بود. در زمان ناصرالدین شاه، ساخت و ساز و توسعه در تهران بسیار افزایش یافت، در دوران حکومت او بود که تهران به سمت مدرنیته پیش رفت و کمی غربی‌تر شد.