تخریب بافت تاریخی شیراز؛ واقعیت یا شایعه؟

اعتماد نوشت: «خوب تماشا کنید، همه این خونه‌ها قراره دو، سه روز دیگه تخریب بشه.» این کنایه پیمانکار شهرداری شیراز به عنوان مجری تخریب بنا‌ها در بافت تاریخی است، خطاب به گروهی از دانشجویان دانشگاه شیراز و اساتید معماری و مرمت که هفته گذشته به بازدید بافت تاریخی این شهر رفته بودند. غلامحسین معماریان، استاد معماری دانشگاه علم و صنعت، محمدمهدی کلانتری، دانشجوی دکترا و پژوهشگر مرمت بنا و بافت‌های تاریخی در دانشگاه علم و صنعت و تعدادی از دانشجویان دانشگاه شیراز هفته گذشته به بازدید از بافت تاریخی شیراز رفته بودند که با اتفاقات جدیدی که در سکوت خبری در این محدوده در حال وقوع بود، روبه‌رو شدند. یکشنبه هفته گذشته افرادی از طرف اداره راه و شهرسازی فارس با مراجعه به منازل اهالی، به برخی ساکنان منطقه اعلام کرده‌اند تا پایان هفته (۱۴ بهمن ماه) باید منزل خود را تخلیه کنند. اهالی می‌گویند پاسخ نماینده وزارت شهرسازی به کسانی که جایی برای رفتن ندارند، این بود که «تخلیه نکنید آب و برق و گاز خونه رو قطع می‌کنیم.» و پاسخ کسانی که توان مالی این جابه‌جایی را ندارند هم اینکه «همین‌جا باش تا لودر خونه رو روی سرت خراب کنه.»

درحالی که ساکنان بافت تاریخی شیراز از ضرب‌الاجل وزارت راه و شهرسازی برای تخلیه منازل‌شان می‌گویند، دیروز محمدهادی ایمانیه، استاندار فارس در واکنش به اخبار روز‌های اخیر گفته است: «استاندار فارس بار‌ها مخالفت خود را با هرگونه تخریب و تعرض به بافت تاریخی شیراز و خانه‌های ارزشمند این بافت اعلام کرده.» و در واکنش به نامه غلامحسین معماریان خطاب به او درخصوص توقف این تخریب‌ها هم در پایان متنی که به نقل از او منتشر شده این اخبار را «شایعه و نقل قول شخصی خوانده» و آورده است: «انتظار است دستگاه‌های مسوول در این حوزه برای پاسخگویی شفاف به مردم واکنش مناسب در این عرصه داشته باشند. ابلاغ هر نوع مصوبه‌ای از پژوهشگاه میراث کشور و شورای عالی معماری و شهرسازی به اطلاع عموم خواهد رسید و به شایعه و احیانا نقل قول‌های شخصی استناد نشود.» ایمانیه در حالی از عمومی شدن ابلاغ کلیه مصوبات می‌گوید که مصوبه جدید مربوط به طرح توسعه حرم، تا ماه‌ها حتی به اطلاع شورای عالی معماری و شهرسازی هم نرسیده بود.

تخریب ۵۷ هکتار یا ۳۶۰ هکتار؟ مساله این است

بافت تاریخی شهر شیراز سال‌هاست که زیر پای لودر‌ها می‌لرزد و هر بار بخشی از آن فرو می‌ریزد و تخریب می‌شود تا حرم شاهچراغ توسعه پیدا کند. بلایی که از دهه شصت با تخریب چند خانه تاریخی به جان بخشی از تاریخ ایران افتاد و در دهه هفتاد با تخریب قسمت وسیعی از این بافت تاریخی ادامه پیدا کرد تا طرح «بین‌الحرمین» اجرایی شود. در سال ۹۳، اما با تخریب حجمی وسیع‌تر از بافت تاریخی که شامل چند بنای شاخص مربوط به دوره قاجاریه و زندیه بود، فاز جدیدی از تخریب بافت تاریخی شیراز کلید خورد.

حساسیت‌های عمومی نسبت به این اتفاقات و بازتاب رسانه‌ای این تخریب‌ها و همچنین تلاش‌های فعالان میراث فرهنگی شیراز باعث شد این طرح در ظاهر متوقف شود، اما در عمل مجریان این پروژه با تغییر رویه در تخریب بناها، پروژه را پیش بردند. اخیرا هم در سکوت با تصویب مصوبه‌ای اقدام به تملک بناها، بدون اطلاع شورای عالی معماری و شهرسازی کردند. همین است که باز هم لودر‌ها راهی بافت تاریخی شیراز شده‌اند. البته ماجرا به همین‌جا ختم نمی‌شود. شواهد بسیاری وجود دارد که نشان می‌دهد هدف طراحان و مجریان پروژه توسعه حرم، برخلاف آنچه عنوان می‌شود، تنها بخشی از بافت ارزشمند تاریخی این شهر -۵۷ هکتار- نیست، بلکه تمام آن -حدود ۳۶۰ هکتار- است، چراکه به ادعای یکی از طراحان این طرح، قرار بر این است که «شیراز تبدیل به بزرگ‌ترین شهر زیارتی خاورمیانه شود.»

تاکنون طبق اعلام و مشاهدات میدانی علاقه‌مندان میراث فرهنگی در شیراز ساکنان بیش از ۶۰ خانه در بافت تاریخی از سوی وزارت راه و شهرسازی اخطار شفاهی تخلیه فوری دریافت کرده‌اند.

هنوز مدیران ارشد وزارت میراث فرهنگی واکنشی درخصوص اتفاقات اخیر در شیراز نداشته‌اند، تنها اداره کل میراث فرهنگی فارس، در پی انتشار خبر تخریب خانه‌های تاریخی شیراز در هفته گذشته، در جوابیه‌ای که برای رسانه‌ها ارسال شده، اعلام کرده که این تخریب‌ها غیرقانونی است و این اداره کل با تخریب‌ها مخالف است.

در حالی که مسوولان استانی و دولتی و متولیان میراث فرهنگی از مخالفت با تخریب می‌گویند و اخبار مربوط به آن را شایعه می‌خوانند، در عمل بافت‌های تاریخی در شیراز و بسیاری شهر‌های دیگر ایران، هر روز روی نقشه کوچک‌تر و کوچک‌تر می‌شوند. این یک حقیقت تلخ است که بافت‌های تاریخی در شهر‌های ایران قربانی توسعه نامتوازن شهری می‌شوند، نه یک شایعه. تجربه‌ای که در مورد شهر مشهد هم وجود داشت و به‌رغم اعلام مخالفت‌های شفاهی با تخریب بنا‌های تاریخی و نامه‌نگاری‌ها و ابلاغ دستورات مختلف، پروژه‌های ساخت پاساژ و هتل و... در سطحی گسترده اجرایی شد و امروز شاهد هستیم که کمتر از ۱۰ درصد از بافت تاریخی شهر مشهد باقی مانده است و مابقی تبدیل به مراکز تجاری و اقامتی و تفریحی و... شده‌اند.

به تعبیر کلانتری: «این‌ها عقب‌نشینی نکرده‌اند در ظاهر می‌گویند تخریب نمی‌کنیم. اما در عمل اتفاق دیگری می‌افتد. در شیراز همان اتفاقی که در مشهد افتاد عین به عین در حال تکرار شدن است.»

‌ محمدمهدی کلانتری از منظر دیگری نیز به موضوع تخریب بنا‌ها و تصرف عدوانی زمین‌های بافت تاریخی می‌پردازد: «با اینکه تخصص من در حوزه بنا‌های تاریخی است و چهارده سال درس این رشته را خوانده‌ام و هفت سال است این رشته را تدریس می‌کنم، باید فارغ از بحث تاریخی -که ممکن است برای یک عده فاقد ارزش باشد و بگویند این بنا‌ها خشت و گل هستند و زیارت امر واجب‌تری است- این سوال را مطرح کنم که اگر امروز خود ائمه حضور داشتند، آیا به این نوع توسعه که با زور اتفاق می‌افتد رضایت داشتند؟ مکانی که قرار است تبدیل به محل زیارت شود و مردم در آن نماز بخوانند، نباید غصبی باشد. اما اتفاقی که در بافت تاریخی شیراز می‌افتد علنا غصب زمین‌هاست. وقتی می‌گویند چه بفروشی و رضایت داشته باشی و چه نفروشی و رضایت نداشته باشی، این مقدار پول پرداخت و ملک تخریب می‌شود، چیزی جز غصب اتفاق می‌افتد؟ یک سوی بحث، هویت تاریخی است که ذبح می‌شود. یک سوی بحث رفتاری است که با شرع و امر زیارت و آموزه‌های اسلامی همخوانی ندارد.»

تاکنون بالغ بر ۲۰ هکتار (۲۰۰ هزار متر مربع) از بافت تاریخی ارزشمند شیراز تخریب شده است. این ۲۰ هکتار علاوه بر اینکه محل سکونت عده قابل توجهی از شهروندان شیراز بود، باقیمانده بخشی از تاریخ ایران به ویژه در عصر زندیه بود. شواهد تاریخی و معماری محدودی از دوره زندیه در شهر‌های دیگر به‌جا مانده است و شیراز به عنوان پایتخت حکومت وکیل‌الرعایا، در این زمینه حرف‌های بسیاری برای گفتن دارد. حرف‌هایی که سال‌هاست در میان سر و صدای لودر‌ها گم شده و به مرور در حال فراموشی است.