معامله آمریکایی-روسی بر سر بشار اسد

فرارو: امریکا بی‌سر و صدا با روسیه معامله‌ای را انجام داده که فشار سیاسی بر حکومت سوریه تحت فرمان بشار اسد در سازمان ملل را کاهش می‌دهد.

به نقل از فارین پالسی، اگر ۱۵ عضو شورای امنیت این معامله را تایید کنند آن نهاد حافظ صلح و امنیت در سازمان ملل متحد این موضوع را با جلسات کم‌تری که در مورد تسلیحات شیمایی سوریه برگزار می‌کند و هم چنین با جلسات جداگانه در مورد کمک‌های بشردوستانه و انتقال قدرت سیاسی در سوریه که در سالیان اخیر کم‌تر مورد توجه قرار گرفته تلفیق خواهد کرد.

این پیشنهاد که هنوز در شورا در حال مذاکره است بازتاب دهنده خستگی فزاینده در شورای امنیت به دلیل برگزاری مجموعه‌ای از جلسات به ظاهر بی‌پایان است که دیپلمات‌ها بر سر آن بحث می‌کنند و باعث تشدید منازعه میان قدرت‌های بزرگ شده و به دستاورد‌های ملموسی نیانجامیده است. با این وجود، این وضعیت هم چنین نشان دهنده آخرین مورد از مجموعه امتیازات فزاینده‌ای است که ایالات متحده و دیگر قدرت‌های غربی به روسیه که ریاست شورا را در ماه جاری بر عهده دارد ارائه داده اند.

این امتیازات از اهداف کلیدی سیاست خارجی ایالات متحده ناشی می‌شوند: اجتناب از درگیری با مسکو و تضمین بقای یک راه نجات بشردوستانه برای انتقال تجهیزات از ترکیه به شمال غربی سوریه که روسیه می‌خواهد آن مسیر را مسدود کند.

معامله اخیر باعث شده تا برخی از دیپلمات‌ها نفس راحتی بکشند. آنان می‌گویند جنگ لفظی مکرر بین قدرت‌های بزرگ بر سر سرنوشت سوریه دچار فرسایش شده و چیزی برای حل و فصل مناقشه یک دهه‌ای در آن کشور ارائه نمی‌دهد.

یکی از دیپلمات‌های شورای امنیت که نخواسته نام‌اش فاش شود به «فارین پالسی» می‌گوید: «من یک سال در شورا بودم و اکنون می‌توانم بیانیه هر کشوری را بنویسم. ما بار‌ها همین کار را سه بار در ماه تکرار می‌کنیم. از آن زمان در شورای امنیت می‌توان به نحو موثرتری کار کرد». با این وجود، این موضوع انتقاد برخی از کارشناسان مسائل سوریه را موجب شده که می‌گویند جلسات معمول شورا می‌تواند بر حکومت سوریه برای جلوگیری از به ادعای آنان نقض هنجار‌های بین المللی توسط آن حکومت فشار آورد و موثر باشد.

آنان استدلال می‌کنند که تصمیم برای کاهش برگزاری جلسات درباره سوریه نشان می‌دهد که تلاش یک دهه‌ای ایالات متحده و دیگر اعضای شورای امنیت برای کمک به ایجاد یک سوریه فراگیر پس از جنگ داخلی رو به پایان است و آنان تمایل خود را برای زندگی با سوریه تحت زمامداری اسد نشان می‌دهند.

«جمانه قدور» کارشناس مسائل خاورمیانه در اندیشکده «شورای آتلانتیک» و یکی از بنیانگذاران سازمان امداد و توسعه سوریه یک سازمان بشردوستانه می‌گوید: «به صراحت آشکار است که این دقیقا همان چیزی است که روسیه، ایران و اسد می‌خواهند. آنان از ما می‌خواهند که هرگونه فشار علنی در مورد آن چه حکومت سوریه با غیر نظامیان انجام می‌دهد را حذف کنیم».

ایالات متحده و روسیه پیشنهاد خود را در ۳۱ ژانویه به ۱۵ اعضای شورا ارائه کردند در روزی که «لیندا توماس گرینفیلد» و «واسیلی نبنزیا» نمایندگان ارشد دو کشور در سازمان ملل اتهامات تلخی را درباره اوکراین علیه یکدیگر رد و بدل کردند. این طرح با واکنش اولیه برخی از اعضای شورا مواجه شد که گفتند به زمان بیشتری برای بحث در مورد جزئیات آن نیاز دارند. با این وجود، انتظار می‌رود که در نهایت، شاید با تغییراتی جزئی این طرح توسط شورای کامل تایید شود.

«دیمیتری پولیانسکی» دومین دیپلمات عالی رتبه روسیه در سازمان ملل به «فارین پالیسی» گفته است که افراد گاهی در مورد تاثیری که این مبادلات عمومی بر توانایی ایالات متحده و روسیه برای همکاری سازنده با یکدیگر دارند تصوری «اغراق‌آمیز» دارند. او افزوده است: «ما دیپلمات هستیم. ما درک می‌کنیم که همگی دستورالعمل‌هایی داریم. آمریکایی‌ها برای این جنون اغراق‌آمیز که ترویج می‌شود با فشار داخلی زیادی مواجه هستند؛ بنابراین ما آن را شخصی نمی‌کنیم».

با وجود این که سازمان منع تسلیحات شیمیایی سازمان ملل متحد به نبرد با دولت سوریه ادامه می‌دهد توافق آمریکا و روسیه به شدت بحث‌های شورا را به ویژه در مورد سلاح‌های شیمیایی سوریه کاهش می‌دهد و جلسات ماهانه را با جلسات سه ماهه جایگزین می‌سازد.

«گرگوری کوبلنتز» کارشاس برنامه تسلیحات شیمیایی سوریه می‌گوید: «اکنون زمان مناسبی برای کاهش تلاش‌ها به منظور پاسخگو کردن دولت سوریه درباره استفاده قبلی آن دولت از سلاح‌های شیمیایی و ادامه امتناع از ورود بازرسان بین المللی برای راستی آزمایی امحای سلاح‌های شیمیایی باقی مانده در آن کشور نیست».

کوبلنتز در ادامه اشاره می‌کند که مانع تراشی دولت سوریه برای بازرسان بین المللی سازمان منع سلاح‌های شیمیایی در سالیان اخیر افزایش یافته است از جمله‌عدم صدور ویزا و از بین بردن شواهد قبلی درباره حملات شیمیایی از جمله این اقدامات بوده اند. سازمان‌های اطلاعاتی آمریکا مدعی شده بودند که دولت سوریه در ماه می‌۲۰۱۹ میلادی زمانی که یک موشک حاوی کلر را در استان لاذقیه شلیک کرد بار‌ها از سلاح شیمیایی علیه غیر نظامیان استفاده کرده بود.

کوبلنتز با اشاره به معاهده بین‌المللی تسلیحاتی با هدف محدود کردن استفاده از سلاح‌های شیمیایی می‌گوید: «شورای امنیت به عنوان نهاد سازمان ملل متحد که مسئولیت حفظ صلح و امنیت بین‌المللی را بر عهده دارد مسئول رسیدگی به تخلفات سوریه از کنوانسیون سلاح‌های شیمیایی و اجرای این معاهده است».

در همین حال، روسیه به دنبال تضعیف مشروعیت سازمان منع سلاح‌های شیمیایی بوده است و میزبان سلسله جلسات توجیهی غیررسمی شورای امنیت، موسوم به نشست‌های «اریا فرمول» با دعوت از مهمانانی است که منتقد فعالیت سازمان منع تسلیحات شیمیایی هستند یا یافته‌های جایگزینی برای یافته‌های دیده‌بان تسلیحات شیمیایی مستقر در لاهه ارائه می‌کنند. (این نام به یک دیپلمات ونزوئلایی به نام «دیه گو اریا» در شورای امنیت در اوایل دهه ۹۰ میلادی اشاره دارد که بدون موافقت همه اعضای شورا در جریان درگیری‌ها درباره مردم عادی در صحنه اطلاع‌رسانی می‌کرد).

توافق آمریکا و روسیه هم چنین تعداد جلسات برای بحث در مورد انتقال قدرت سیاسی در سوریه را از یک ماه به یک جلسه در هر دو ماه کاهش می‌دهد. آن جلسه فشرده شده به جلسه‌ای در مورد بحران انسانی تبدیل می‌شود.

به گفته برخی ناظران، این اقدام نشان دهنده کاهش علاقه شورای امنیت به دنبال کردن توافق نامه تقسیم قدرت در سوریه است که بعید به نظر می‌رسد به واقعیت تبدیل شود. از سال ۲۰۱۲ میلادی، دبیران متوالی سازمان ملل متحد و برخی از مهم‌ترین چهره‌های آن سازمان از جمله «کوفی عنان» دبیرکل سابق سازمان ملل و «اخضر ابراهیمی» وزیر امور خارجه سابق الجزایر خواستار تشکیل یک دولت ائتلافی و پایان دادن به جنگ داخلی خونین در سوریه شدند. همه آنان در تعقیب خواسته های‌شان شکست خوردند.

«گیر پدرسن» سفیر سابق نروژ که از اکتبر ۲۰۱۸ فرستاده ویژه سازمان ملل متحد برای امور سوریه بوده دستاوردی برای نشان دادن این تلاش‌ها ندارد. «بشار اسد» رئیس‌جمهور سوریه با کمک روسیه و ایران به تدریج کنترل خود را بر قدرت مستحکم و تثبیت کرد و امید چندانی به تحقق توافق تقسیم قدرت وجود ندارد.

زمانی که پیشنهاد اولیه برای کاهش جلسات با مخالفت سایر اعضای شورا مواجه شد ایالات متحده و روسیه موافقت کردند که باب بحث را باز بگذارند. به گفته یکی دیگر از دیپلمات‌های شورا، فرانسه و بریتانیا استدلال کردند که شورا باید امکان برگزاری برخی از جلسات را که معمولا برای عموم آزاد است پشت در‌های بسته فراهم سازد به این دلیل که رایزنی‌های خصوصی به شورا اجازه می‌دهند که صریح‌تر درباره مسائل بحث کند.

با این وجود، پیشنهاد مشترک با روسیه اولین امتیازی نیست که ایالات متحده به سوریه داده است. سایر موارد شامل توافق ژوئیه گذشته برای گنجاندن موادی در قطعنامه شورای امنیت است که از پروژه‌های زیرساختی حیاتی از جمله در مورد آب و فاضلاب، بهداشت و آموزش در سوریه حمایت می‌کند. واشنگتن پیش‌تر با پروژه‌های به اصطلاح احیای اولیه مخالفت کرده بود و اعلام کرده بود مادامی که حکومت سوریه از انتقال قدرت سیاسی فراگیر تحت حمایت سازمان ملل متحد استقبال نکند با این موضوع موافقت نخواهد کرد.

تا زمان حاضر، امتیازات ایالات متحده با اهدافی که روسیه برای بازگرداندن سوریه به جامعه بین المللی و متقاعد کردن کمک کنندگان غربی برای سرمایه گذاری میلیارد دلاری در سوریه برای کمک به بازسازی آن تعیین کرده است فاصله زیادی دارد. «کریستین وناوزر» سفیر لیختن اشتاین در سازمان ملل، می‌گوید که روند عادی‌سازی روابط با سوریه به ویژه در منطقه و اتحادیه عرب وجود دارد و روسیه فعالانه در تلاش است تا آن را به نگرش پذیرفته‌تر در قبال سوریه در سازمان ملل تبدیل کند.

به گفته او روسیه با طرحی که در دسامبر ۲۰۱۲ میلادی تحت عنوان «سازوکار بین المللی بیطرف و مستقل» (IIIM) برای سوریه مطرح شده بود به شدت مخالفت کرده است. این سازوکار توسط مجمع عمومی سازمان ملل متحد برای کمک به کشور‌هایی که در حال تحقیق یا تعقیب جنایات شدید در سوریه هستند ایجاد شده است.

به گفته وناوزر که نقش مهمی در ایجاد چنین نهادی داشت روسیه به شدت با ایجاد IIIM در سال ۲۰۱۶ میلادی مخالفت کرد و از آن زمان به دنبال کاهش بیش از ۲۰ میلیون دلاری بودجه سالانه مجمع عمومی سازمان ملل است و ادعا می‌کند که مجمع عمومی فاقد حق قانونی برای ایجاد چنین نهادی است.

او می‌گوید: «روس‌ها از مخالفت خود دست بر نداشته‌اند، اما در این مسیر موفق نبوده اند». «قدور» کارشناس خاورمیانه در اندیشکده «شورای آتلانتیک» اشاره می‌کند سازمان ملل نقشی حیاتی در مستندسازی به ادعای او اقدامات حکومت سوریه علیه غیر نظامیان برای ثبت تاریخی دارد.

او اشاره می‌کند که این می‌تواند برای مواردی که مقامات سابق حکومت سوریه به اتهام ارتکاب جنایت در دادگاه محاکمه می‌شوند بسیار مهم باشد مانند پرونده دادگاه آلمانی که یک افسر اطلاعاتی سابق سوریه را به ارتکاب «جنایت علیه بشریت» محکوم کرد و حکم حبس ابد را برای او صادر نمود.

قدور می‌افزاید: «این نشست‌ها و گزارش‌های سازمان ملل و بحث‌هایی که مطرح می‌شوند اقداماتی هستند که می‌توانند برای پاسخگویی آینده افراد درون حکومت سوریه در جلسات مختلف استماع و محاکمه‌هایی که در اروپا شاهد آن هستیم حیاتی باشند».

کارشناسان دیگر می‌گویند که مذاکرات شورا نشان دهنده این واقعیت است که ایالات متحده همراه با بسیاری از کشور‌های دیگر جهان در حال حرکت به سوی تلاش برای حل بحران‌های دیگر هستند. سوریه در منطقه خود شروع به برقراری مجدد روابط دیپلماتیک و تجاری با قدرت‌های کلیدی منطقه از جمله بحرین، اردن و امارات متحده عربی کرده است.

«دیما موسی» یکی از اعضای کمیته قانون اساسی سوریه، می‌گوید: «به نظر می‌رسد سوریه در فهرست اولویت‌های واشنگتن در جایگاهی پایین‌تر قرار گرفته و تمرکز بیش‌تر ایالات متحده در حال حاضر بر مذاکرات درباره پرونده هسته‌ای ایران و موضوع اوکراین است. بیش از یک سال از روی کار آمدن دولت بایدن می‌گذرد و سیاست سوریه در دولت او هنوز در حال بررسی است و هنوز یک مقام عالی رتبه امریکایی برای پرونده سوریه منصوب نشده است».

«موسی» به «فارین پالیسی» می‌گوید: «تمایل شورای امنیت به حرکت به سوی کاهش تعداد جلسات درباره سوریه بازتاب واقعیت است یعنی بن بستی ایجاد شده در این پرونده در سطح بین‌المللی که به توقف کامل روند انتقال قدرت سیاسی سوریه انجامیده است».

با این وجود، کاهش تعداد جلسات امر مطلوبی نیست، زیرا بدان معنی است که موضوع سوریه کنار گذاشته شده و در نتیجه بحران و رنج مردم سوریه طولانی می‌شود.

برخی دیگر می‌گویند که ایالات متحده صرفا توجه خود را بر روی مناطقی متمرکز می‌کند که می‌تواند در آن تغییر ایجاد کند.

«مونا یعقوبیان» مشاور ارشد مسائل سوریه در موسسه صلح ایالات متحده می‌گوید: «این موضوع بازتاب دهنده وضعیت میدانی است. سیاستگذاران امریکایی انرژی خود را صرف موضوعاتی می‌کنند که شانس موفقیت بیش‌تری در مورد آن وجود دارد. بیایید صادق باشیم من گمان نمی‌کنم که مذاکرات ژنو به جایی برسد. دیپلمات‌های امریکایی از خود می‌پرسند: «چرا برای چیزی که کار نمی‌کند وقت صرف کنیم؟»

از زمان روی کار آمدن «جو بایدن» رئیس جمهور آمریکا او تا حد زیادی رسیدگی به مسائل سوریه را کنار گذاشته و سرمایه سیاسی خود را برای تقویت روابط با متحدان خلیج فارس و پیگیری توافق با ایران برای احیای برجام سرمایه گذاری کرده است.

بی‌توجهی دولت بایدن به سوریه باعث انتقاد از او توسط متحدان‌اش در کنگره شده است. آنان در اوایل ماه جاری نامه‌ای را به بایدن ارسال کردند و از او خواستند که نقش رهبری کننده بیش‌تری در سوریه از خود نشان دهد. این نامه توسط روسای دموکرات کمیته روابط خارجی سنا و کمیته روابط خارجی مجلس نمایندگان و همتایان جمهوری خواه آنان امضا شده است.

با این وجود، مقام‌های دولتی امریکا می‌گویند که دولت بایدن هیچ برنامه‌ای برای تعیین نماینده ویژه برای سوریه ندارد و «برت مک گورک» نماینده ویژه سابق آمریکا در ائتلاف آمریکایی ضد داعش مقام خود را ترک می‌کند و اولویت‌اش شکست داعش بوده و بر سیاست دولت امریکا برای دور کردن ایالات متحده از جنگ‌های دائمی نظارت داشته است.

به نظر می‌رسد بایدن تمرکز خود را بر روی کمک‌های بشردوستانه به سوریه قرار داده است. روسیه پیش‌تر در پایان دادن به ماموریت سازمان ملل برای استفاده از گذرگاه‌های مرزی در اردن و عراق که به‌عنوان یک مرکز حیاتی برای ارسال تجهیزات پزشکی در شمال شرق سوریه عمل می‌کردند نقش داشته و تنها یک گذرگاه مجاز ترکیه در باب الهوی را برای تامین مواد غذایی حیاتی و کمک به تعداد بیشتری از مردم سوریه (بیش از ۳ میلیون نفر) باز گذاشته بود.

در اواخر مارس ۲۰۲۱ میلادی، «آنتونی بلینکن» وزیر امور خارجه ایالات متحده از اولین حضور خود در شورای امنیت برای جلب حمایت از ادامه برنامه کمک‌های فرامرزی استفاده کرد و خواستار بازگشایی حداقل دو گذرگاه بسته شده به سوریه از ترکیه و عراق شد.

بایدن پس از اولین نشست خود با «ولادیمیر پوتین» رئیس جمهور روسیه در ژوئن ۲۰۲۱ میلادی به صراحت گفت که تمایل روسیه به باز نگه داشتن کانال‌های کمک‌رسانی به سوریه آزمونی برای ظرفیت ایالات متحده به منظور همکاری سازنده با روسیه در مورد سوریه است.

توماس گرینفیلد نماینده ایالات متحده در سازمان ملل در ژوئن گذشته از استان مرزی هاتای ترکیه بازدید کرد تا بر اولویت ایالات متحده در تضمین تداوم ارسال کمک به میلیون‌ها غیرنظامی سوری ساکن در مناطق تحت کنترل شورشیان تاکید کند.

تابستان گذشته، ایالات متحده با استناد به هشدار‌های سازمان ملل مبنی برعدم رسیدن کمک به غیر نظامیان در زمان شیوع کووید-۱۹، به دنبال تضمین بازگشایی گذرگاه عراق در یاروبیه بود. در همین حال، روسیه به دنبال بستن آخرین گذرگاه باقی مانده در باب الهوی بود. در پایان، دو قدرت جهانی با تصویب قطعنامه ۲۵۸۵ که گذرگاه ترکیه را دست کم به مدت یک سال باز نگه داشت با مصالحه موافقت کردند.

با این وجود، ماهیت محرمانه مذاکرات ایالات متحده و روسیه باعث شد که سایر اعضا برآشفته شوند. آنان احساس می‌کنند که از بحث‌ها کنار گذاشته شده اند. فرانسه و چین اعلام کردند از برخی از جنبه‌های توافق ناراضی هستند و احتمالا بریتانیا نیز به آنان ملحق شده است و ترجیح می‌داد بیش‌تر در مذاکرات نهایی و دوجانبه بین امریکا و روسیه شرکت کند.

در پایان، ایالات متحده توانست موافقت روسیه را برای ادامه جریان دسترسی بشردوستانه، دست کم به شمال غرب سوریه تضمین کند. با این وجود، این موافقت برای واشنگتن بهایی داشت. ایالات متحده پیش‌تر در برابر ارائه چنین امتیازاتی مقاومت کرده بود و اعلام کرده بود مادامی که دولت سوریه از خود تمایلی برای پذیرش یک انتقال قدرت سیاسی واقعی نشان ندهد با ارائه امتیاز موافقت نخواهد کرد.

با این وجود، در ۲۶ نوامبر ۲۰۲۱ میلادی وزارت خزانه داری ایالات متحده مجوز فعالیت‌های خیریه بین المللی و سازمان‌های امدادی را برای مشارکت در فعالیت‌هایی که پیش‌تر تحت تحریم‌های ایالات متحده قرار داشتند از جمله فعالیت‌های بشردوستانه که نیاز‌های اولیه انسانی را برآورده می‌کنند صادر کرد که پروژه‌های آموزشی، فرهنگی، ترویج دموکراسی و برنامه‌های توسعه غیرانتفاعی که به طور مستقیم نفع مردم سوریه هستند را شامل می‌شود.

مقررات تحریمی اصلاح شده سوریه هم چنین اجازه سرمایه‌گذاری غیرانتفاعی در سوریه و فروش نفت برای مصارف محلی را می‌دهند. پولیانسکی دیپلمات روس به «فارین پالسی» می‌گوید: «این گامی در جهت درست است و ما آن را ارج می‌نهیم. البته این گام تغییر دهنده بازی نیست و تا جایی که به موضع ایالات متحده در قبال سوریه مربوط می‌شود هنوز راه درازی در پیش است. با این وجود، این قطعا گام در مسیری درست است».