سکانداران زنان ایرانی در دریانوردی

روزنامه همشهری: خبر حضور مه‌کیا صادقی‌منفرد نخستین بانوی دریانورد در آب‌های خزر چند هفته پیش در رسانه‌ها بازخورد زیادی داشت؛ خیلی‌ها تصور می‌کردند او نخستین زن دریانورد ایرانی است، اما طبق اعلام اداره دریانوردی سازمان بنادر‌و دیانوردی بیش از ۳۰۰ زن دریانورد در بخش‌های مختلف دریانوردی مانند ملوان صیاد، ملوان عمومی و ملوان عرشه در بخش شناور‌های مسافری فعالیت می‌کنند و تعداد اندکی از این افراد نیز در رده افسری مشغول فعالیت هستند.

البته این موضوع در ایران سابقه تاریخی دارد و طبق شواهد، آرتمیس، نخستین زن دریانورد ایرانی است که حدود ۲۴۸۰سال پیش فرمان دریاسالاری خویش را از سوی خشایارشاه هخامنشی دریافت کرد و نخستین بانو در تاریخ دریانوردی جهان در جایگاه فرماندهی دریایی محسوب می‌شود. این پیشینه تاریخی، اما موجب نشده امروز کار برای زنان دریانورد راحت باشد؛ شاید ورود به عرصه‌های آموزشی دریانوردی ساده باشد، اما خروجی این آموزش، اغلب ناامیدکننده است.

زنانی که آموزش‌های دریانوردی را پشت‌سر می‌گذارند، به‌دلیل باور‌های عرفی جامعه مبنی بر مردانه‌بودن این حرفه و تابو‌هایی که طی دهه‌ها در جامعه ایجاد‌شده، کمتر امکان حضور روی شناور‌های تجاری را دارند و شناور‌های مسافربری هم با اکراه حضورشان را به‌عنوان سکاندار می‌پذیرند؛ فضایی که بانوان دریانورد جوان در سال‌های اخیر تلاش زیادی برای شکستن آن کرده‌اند. ۴ تیر، روز جهانی دریانورد است که با شعار «تمرکزی بر آینده عادلانه دریانوردان» گرامی داشته شد؛ شعاری که می‌تواند به عدالت جنسیتی دریانوردی در ایران هم اشاره داشته باشد.گفت‌وگوی ما را با ۳ دریانورد زن که روی شناور‌های تجاری آب‌های شمال و جنوب ایران فعالیت می‌کنند، بخوانید.

افسردوم چه می‌کند؟

افسر اول، مسئول تحویل گرفتن و تحویل دادن بار، تخلیه، نظارت بر کار سرملوان و ملوان عرشه و همچنین گیرنده سکان است و دستیار افسر دوم است. افسر دوم مسئول تعیین مسیر روی نقشه و همچنین پزشک کشتی است. افسر سوم نیز مسئول وسایل ایمنی کشتی است، البته این افسر می‌تواند کار کاپیتان یعنی هدایت کشتی را نیز انجام دهد؛ یعنی اگر اتفاقی برای کاپیتان کشتی رخ دهد، افسر کل مسئولیت شناور را بر عهده خواهد گرفت. برای کاپیتان‌شدن، باید ۱۶سال درس خواند و آموزش دید. این آموزش‌ها از ملوانی آغاز می‌شود و در ادامه باید دوره‌های افسر یکم، افسر دوم و افسر سومی طی شود. بعد از آن فرد وارد مرحله کاپیتانی می‌شود که آن هم درجه‌های مختلفی دارد و باید مراحل مختلفی برای ناخدا‌شدن طی شود.

کفش آهنین روی دریا

برای رفتن به دریا، کفش خاصی نیاز نیست، فقط کافی است دل به آب بدهی و تن را به دریا بسپاری. کبری قدمائی، اما برای رسیدن به دریا، کفش آهنین به پا کرد. متولد ۱۳۶۴ در زنجان است؛ شهری دور از دریا، آن هم دریای جنوب. کبری، اما به‌دلیل علاقه زیاد به دریا و دریانوردی رشته نگارگری را کنار می‌گذارد و رشته ناوبری را در دانشگاه علمی-کاربردی بندرگناوه بوشهر انتخاب می‌کند. یک سال برای رشته افسری درس می‌خواند و ۲ سال روی دریا کار می‌کند. حالا البته با شیوع کرونا به‌دلیل بیماری آسم کار خود را محدود کرده و به جای حضور در شناور، دورکار است.‌

می‌گوید: «آن موقع شرایطم خاص بود. خانه اجاره کرده بودم تا بتوانم درس بخوانم و بعد، کار کنم. این کار واقعا کفش آهنین می‌خواهد. خیلی اذیت شدم. هر مسیری که می‌رفتم با در‌های بسته روبه‌رو می‌شدم. اصلا فرهنگ بخشی از ما ایرانی‌ها همین است که به خانم‌ها اعتماد نداریم و به همین دلیل فکر می‌کنم در ازای زحمتی که کشیدم، نتیجه‌ای که باید را نگرفتم. در ظاهر می‌گویند خانم‌ها میدان کار دارند، اما وقتی وارد این میدان می‌شویم با هزار مانع مواجه هستیم». او ادامه می‌دهد: «همه توی دلم را خالی می‌کردند. یک‌ماه بعد از شروع درس، رئیس دانشگاه می‌گفت می‌توانی تغییر رشته بدهی. بقیه هم مدام می‌گفتند که این کار آینده ندارد. درست هم می‌گفتند، اصلا به دریانوردان خانم اعتماد نمی‌کنند.

ناخدا‌ها از کار ما استقبال می‌کردند، اما این تشویق و حمایت در کلام بود و در عمل، فضا بسته می‌شد. افسر‌ها مسئولیت زیادی روی شناور دارند و به همین دلیل بیشتر ترجیح‌شان این بود که به زنان مهماندار که مسئولیت‌شان حساس نیست، کار بدهند، اما کمتر کسی حاضر می‌شود هدایت شناور را به زنان بسپارد». کبری قدمائی معتقد است که جنسیت روی کار دریانوردان زن سایه انداخته است و علاوه بر مسائل اجتماعی و فرهنگی، هزینه هم موجب می‌شود به زنان کار ندهند.

او توضیح بیشتری در این‌باره می‌دهد و می‌گوید: «تن‌ها خانم دریانورد در بوشهر بودم، مدارکم تکمیل است و وقتی پیشنهاد کاری مطرح می‌شود، حاشیه‌ها بیشتر از تخصص من اهمیت پیدا می‌کند. نخستین نکته مسائل فرهنگی و اجتماعی است که حضور یک خانم روی شناور با گروهی از مردان را درست نمی‌دانند و معتقدند که حرف و حدیث ایجاد می‌کند. مسئله بعدی هزینه‌هاست. یک خانم اتاق جدا یا هزینه‌های متفاوتی ممکن است داشته باشد که اغلب به همین دلیل قید حضورش را در شناور می‌زنند».
قدمائی علاقه داشته است که دوره‌های کاپیتانی را هم بگذراند، اما فضای بسته کار و همچنین موانع متعدد او را از این راه دلسرد کرده است؛ «اگر حمایت می‌شدیم، حالا زنان زیادی کاپیتان بودند، اما متأسفانه همین افسر‌ها هم اغلب کار درست و حسابی پیدا نمی‌کنند. من حتی قرار بود در آموزشگاه تدریس کنم تا زنان بیشتری جذب این کار شوند، اما نشد. زنان حق دارند با تلاش خود به چیزی که می‌خواهند برسند، اما نمی‌گذارند.»

این بانوی دریانورد، اما از حمایت بومی‌ها می‌گوید و توضیح می‌دهد: «بومی‌ها حمایت خوبی داشتند، هر کاری می‌کردند که به نتیجه برسیم. حتی بسیاری از زنان بندر این کار را دوست داشتند، اما فکر می‌کنم به‌دلیل همین مسائل فرهنگی و اجتماعی تمایلی به ورود به این رشته نشان نمی‌دهند. پسرم هم در همه این سال‌ها از من حمایت می‌کرد. با اینکه زمان تحصیل یا موقع کار مجبور بودم ماه‌ها از او دور بمانم سختی را تحمل می‌کرد تا من به هدفم برسم». حس روی دریا برای او و بسیاری از زنان دریانورد، یک حس ژرف است که تجربه آن در هیچ جای دیگری وجود ندارد؛ حسی که به خاطرش سختی‌های زیادی را متحمل می‌شوند تا روی دریای بکر و آرام، بایستند.

ایستگاه بعدی؛ دریا

زندگی زهرا اکبری آنقدر هیجان‌انگیز و سرشار از تجربه‌های خاص است که دریانوردی را یک ایستگاه در آن توصیف می‌کند. متولد ۳۰ دی ۱۳۶۵ است و در تهران متولد شده. زهرا دوران تحصیلات ابتدایی را در اهواز و دوران نوجوانی را در کرج و تهران گذرانده، با اینکه در ریاضی پایه‌ای قوی داشته، اما به‌دلیل علاقه‎اش به هنر وارد هنرستان شده است. در دانشگاه هنر خوانده و در رشته‌های گرافیک، طراحی پارچه و صنایع‌دستی فعالیت و گاهی هم تدریس کرده است، اما از یک جایی به بعد، زندگی شهری را کنار می‌گذارد و تن به سفر می‌دهد؛ یک‌بار کنار کویر، خانه و زندگی خود را برپا می‌کند و یک‌بار کنار دریا.

مسیر سفر به دریا و سکونت در جزیره هنگام، همان اتفاقی است که او را با دریا پیوند می‌زند. اکبری می‌گوید: «ساختار زندگی شهری برایم جذابیت نداشت و از ۱۱-۱۰ سال پیش سفرهایم را شروع کردم. به محض اینکه فرصتی پیدا می‌کردم به سفر می‌رفتم، یک‌بار در کوه، یک‌بار کنار کویر و یک‌بار کنار دریا. در طول سفر‌های ایران‌گردی ۷‌ماه در جزیره هنگام زندگی کردم و از طبیعت و دریا لذت بردم، دریا برایم لطف و جذابیت دیگری داشت. آن زمان ۲ راه داشتم؛ اول اینکه مسیر دریا را انتخاب کنم و به چیزی که علاقه داشتم، برسم و دیگر اینکه سراغ راه دیگری بروم». بررسی و تحقیق نشان می‌دهد که دوره‌های افسری و دریانوردی برای زنان هم برگزار می‌شود و همین او را به مؤسسه آموزشی‌ای در بندرعباس می‌کشاند تا یک سال پای کلاس‌های درس نظری و عملی دریانوردی بنشیند.

زهرا توضیح می‌دهد که زنان بومی در جنوب ارتباط نزدیکی با دریا دارند و روزی خود را از دریا می‌گیرند، اما اینکه زنی روی شناور کار کند، برای همه عجیب بود؛ «اینکه یک خانم ملوان باشد، برایشان عجیب بود. بعد از پایان دوره‌ها مدت زیادی در جست‌وجوی کار بودم، اما هیچ شناوری من را نمی‌پذیرفت. در نهایت یک شناور پیدا کردم، اما در محضر تعهد دادم که با مسئولیت خودم این کار را بدون حقوق و بیمه انجام می‌دهم تا فقط بتوانم روی دریا بروم. تجربه بزرگی بود. کار روی کشتی آسان نبود و گاهی پیش می‎آمد جایی مناسب برای خوابیدن یک زن ملوان روی کشتی وجود نداشت، اما برای من این مسائل مهم نبود، زیرا هدفم چیز دیگری بود.»

او در یک سال گذشته به‌دلیل شیوع کرونا سفر دریایی نداشته، اما ۱۶ ماه دریانوردی کرده است؛ تجربه‌ای که معتقد است هر بار زنی آن را شروع می‌کند، گویا نخستین بار است؛ «ما بانوان زیادی به‌عنوان دریانورد داشتیم و داریم، اما هر بار زنی کار خود را به‌عنوان دریانورد شروع می‌کند حقیقتا نخستین نفر است. وقتی من کارم را شروع کردم، حدود ۲۰۰ زن دریانورد داشتیم که شاید زیر‌۵۰ نفر از آن‌ها دوره‌های افسری را گذرانده بودند و بقیه مهمان‌دار بودند. ورود زنان به‌عنوان مهماندار راحت است، اما افسر‌ها سخت کار پیدا می‌کنند.» زهرا هم مانند بسیاری از زنان دریانورد معتقد است که نخستین چیزی که در محیط کار زنان دریانورد به چشم می‌آید، جنسیت آنهاست درحالی‌که مرد و زن مطرح نیست و باید دید آیا این فرد توانایی انجام کار دارد؟ آیا می‌تواند خود را اثبات کند؟ او توضیح می‌دهد: «فراتر از نگاه به جنسیت زنان، سنگ‌اندازی در مسیر فعالیت‌شان برای خیلی‌ها شبیه تفریح است. ما باید بپذیریم که اینجا اصلا زن‌بودن و مرد‌بودن مطرح نیست، همه دریانورد هستیم. این موضوع باید فرهنگسازی شود». او در طول سفر خود، تجربه‌های زیادی داشته؛ از آموزش دوره‌های آتش‌نشانی گرفته تا خیلی چیز‌های دیگر. دریانوردی برای زهرا اکبری یک ایستگاه از سفر هیجان‌انگیز زندگی است؛ ایستگاهی که حضور در آن سخت بود، اما عشق و علاقه این سختی را هموار کرد.

دریا مردانه نیست

سن و سال زیادی ندارد، اما نخستین و تنها بانوی ایرانی دریانورد دریای خزر است که ۲۱ اردیبهشت امسال رسما به‌عنوان کارآموز افسری کارش را روی کشتی آغاز کرد.مه‌کیا صادقی منفرد که در رسانه‌ها با نام «کوثر» شناخته و مطرح شده سال ۱۳۷۸ در زنجان به دنیا آمد؛ استانی که ارتباطی با دریا ندارد تا به این واسطه سرنوشت شغلی و زندگی او به دریا گره بخورد. همکلاسی‌هایش احتمالا حالا دانشجوی مقطع کارشناسی‌ارشد هستند، اما مه‌کیا امروز یک دریانورد است که پس از گذراندن دوره‌های آموزشی با کشتی تجاری، سفر کاری ۳۵ روزه بین‌المللی را هم تجربه کرده است.

عامل اصلی حضورش در دریانوردی را پیشنهاد یکی از معلمان دوران پیش از کنکور خود می‌داند و اظهار می‌کند: «در یکی از کلاس‌ها استادمان گفت که به رشته‌های متفاوتی مثل دریانوردی هم فکر کنید. همان برای من جرقه‌ای شد تا پیگیر این رشته شوم. ابتدا برای من دست‌نیافتنی بود، اما برای کنکور بین رشته‌های منتخبم رشته‌های دریایی را انتخاب کردم و در دانشگاه علوم و فنون خرمشهر رشته مدیریت دریا قبول شدم». ترم اول و دوم را که پشت‌سر گذاشت، تصمیم گرفت پا را فراتر از دانشگاه بگذارد و مسیری را انتخاب کند که او را بهتر و زودتر به دریا برساند. بنابر دو ترم مرخصی گرفت و در بوشهر برای گذراندن دوره‌های ملوانی ثبت‌نام کرد.

بعد از اینکه دوره‌اش تمام شد از دانشگاه انصراف داد و پیگیری‌هایش برای گذراندن دوره افسری کشتی‌های اقیانوس‌پیما را آغاز کرد. صادقی منفرد می‌گوید: «شرایط در ایران طوری نبود که به تحقق هدفم امیدوار باشم. در کلاس‌های ملوانی هم فقط من دختر بودم و فضا خیلی مردانه بود.عمدتا طوری نگاه می‌کردند که حس اضافه‌بودن به من دست می‌داد، اما تمام تلاشم این بود که بگویم تفاوتی با آقایان ندارم و خانم‌ها هم می‌توانند دریانورد باشند». دوره آموزشی ملوانی را که گذراند، پیگیر شرکت در دوره‌های افسری کشتی‌های تناژ نامحدود و اقیانوس‌پیما در خارج از کشور شد. دلیل پیگیری در خارج از کشور را محدودیت‌های عرفی ایجاد‌شده برای رشد شغلی بانوان دریانورد در ایران بیان می‌کند و می‌افزاید: «بانوانی در ایران مشغول دریانوردی هستند، اما افسر‌های ما که تعدادشان زیاد نیست در رده کشتی‌های زیر ۳ هزار تن فعال هستند.

متأسفانه به بانوان دریانورد کشتی نمی‌دهند. مشکل دیگر اینکه در کشور‌های دیگر هم نمی‌توانیم با پاسپورت ایرانی در این صنعت وارد فعالیت شویم. به همین دلیل یک راه می‌ماند و آن هم دریافت تابعیت یک کشور دیگر و گذراندن دوره‌های افسری کشتی‌های اقیانوس‌پیما در کشوری دیگر است». صادقی منفرد تصریح می‌کند: «به خاطر همین مسائل بسیاری از بانوان دریانورد ما با اینکه ممکن است دوره‌های افسری زیر ۵۰۰ تن و زیر ۳ هزار تن را گذرانده باشند در شناور‌های مسافربری مشغول فعالیت می‌شوند که شرایط کاملا متفاوتی با کشتی‌های تجاری دارند. مسیر سفر این کشتی‌ها هم کوتاه است و معمولاً این بانوان شب به خانه برمی‌گردند، اما کار در کشتی‌های تجاری با سفر‌های طولانی‌مدت همراه است.

در واقع دلیل برجسته‌شدن خبر حضور من در دریای خزر همین بود که روی کشتی تجاری حضور یافتم و سفری بین‌المللی داشتم. وگرنه در خلیج‌فارس بانوان دریانورد مسیر‌های داخلی زیادی می‌روند». او از زمانی که به‌صورت عملی وارد عرصه دریانوردی شده به این موضوع که کار در دریا برخلاف تصور حاکم بر جامعه صرفا مردانه نیست، بیشتر اعتقاد پیدا کرده است، تأکید می‌کند که هیچ اعتقادی به مردانه‌بودن این شغل و بسیاری از مشاغلی که در عرف جامعه مردانه تعریف شده‌اند ندارد و می‌گوید: «دختران زیادی به من پیام می‌دهند و می‌گویند که دوست دارند وارد این عرصه شوند. به‌نظرم باید بهانه‌های عرفی را کنار بگذارند. وقت آن رسیده که تصور جامعه از مردانه‌بودن دریانوردی تغییر کند».

بانوان، منعی برای دریانوردی ندارند

تعداد بانوان دریانورد در ایران هنوز بسیار کمتر از مردان دریانورد است. شاید به این دلیل که دریانوردی عمدتا شغلی مردانه به تصویر کشیده شده و بانوان دریانورد هم کمتر دیده شده‌اند. اما جمعیت این بانوان فعال در عرصه‌های مختلف دریانوردی قابل توجه و فراتر از تصور جامعه است.به‌گفته رئیس اداره امور دریانوردان سازمان بنادر و دریانوردی، هم‌اکنون ۳۴۷ بانوی دریانورد در ایران فعال هستند که در بخش‌های مختلف دریانوردی مانند ملوان صیاد، ملوان عمومی و ملوان عرشه در بخش شناور‌های مسافری فعالیت می‌کنند و تعداد اندکی از این افراد نیز در رده افسری مشغول فعالیت هستند.

پوریا کولیوند به ما می‌گوید: «هم‌اکنون یک بانوی دریانورد در رده افسری کشتی‌های زیر ۳ هزار تن و ۲ نفر هم در رده افسری کشتی‌های زیر ۵۰۰ تن فعال هستند و مابقی در سمت‌های ملوانی کار می‌کنند. ضمن اینکه پنج دریانورد زن نیز در هرمزگان مشغول تحصیل در رده افسری کشتی‌های نامحدود و اقیانوس‌پیما هستند.»

وی به افزایش تعداد بانوان دریانورد در ایران طی سال‌های اخیر اشاره می‌کند و می‌افزاید: «هیچ منعی برای حضور و اشتغال بانوان در صنعت دریانوردی وجود ندارد. فقط یک‌سری پیش‌نیاز‌های ابتدایی مانند مدرک تحصیلی، وضعیت سلامت و سن برای هر داوطلب وجود دارد که برای مردان و زنان یکسان است. اما باور عرفی جامعه این است که، چون دریانوردی شغلی سخت، دور از خانواده و با سفر‌های طولانی است جَوی مردانه دارد.»

رئیس اداره امور دریانوردان سازمان بنادر و دریانوردی با بیان اینکه برای رشته‌های صنعت دریانوردی همیشه فرصت جذب وجود دارد، خاطرنشان می‌کند: «برای حضور بانوان در این صنعت همیشه یک‌سری موانع عرفی وجود داشت که این باور طی سال‌های اخیر با ورود برخی بانوان شکسته شده است. بر همین اساس نیز شاهد حضور بانوانی در دوره‌های آموزشی صنعت دریانوردی که توسط این سازمان برگزار می‌شود هستیم و تعدادی از این بانوان هم به شرکت‌های خصوصی فعال دریانوردی و عمدتا در خطوط مسافربری دریایی جذب شده‌اند».