نبرد پنهان بر سر صادرات برق ایران

فرارو: کسانی که دهه ۱۳۶۰ را به یاد دارند، می‌دانند که در آن سال ها، کمبود برق در ایران به اندازه‌ای جدی بود که مناطق مختلف شهری در کشور، به ویژه در تابستان‌ها برنامه قطع برق داشتند و هر شهر و هر منطقه در طول روز برای چند ساعتی برق نداشت.

در اوایل دهه ۱۳۷۰، تداوم کمبود عرضه برق در مقابل تقاضای رو به افزایش، مسئولان را به فکر تشویق مردم به صرفه جویی در مصرف برق انداخت و در فضای رخوت زده پس از جنگ، یکی از اولین تبلیغات تلویزیونی موزیکال در ایران، با محوریت تشویق به صرفه جویی در مصرف برق تولید شد: «بابا برقی».

از آن تاریخ تا به امروز، اما سرمایه گذاری در زمینه نیروگاه‌های برق-آبی و نیز توسعه نیروگاه‌های سیکل ترکیبی که در واقع با استفاده از گاز طبیعی برق تولید می‌کنند، ایران را در زمره بزرگ‌ترین تولیدکنندگان برق در آسیا قرار داده است. از طرفی در سال‌های اخیر، به غیر از تابستان ۱۳۹۷، قطعی گسترده و برنامه ریزی شده برق در شهر‌های ایران کمتر به چشم می‌خورد.

توسعه توانایی تولید برق، اما چند سالی است که ایران را به فکر درآمدزایی از طریق صادرات برق انداخته است. بسیاری از کشور‌های همسایه ایران در زمینه زیرساخت‌های برق ضعیف هستند و در تابستان‌ها با خاموشی‌های گسترده رو به رو می‌شوند. به عنوان نمونه، عراق به شکلی جدی با این مشکل رو به رو است و شهروندان این کشور تاکنون بار‌ها به دلیل کمبود برق دست به تظاهرات و تجمعات اعتراضی زده اند.

برق می‌دهیم، برق می‌گیریم

اقدام به صادرات برق ایران به کشور‌های اطراف چند سالی هست که کلید خورده، اما طی سال‌های اخیر و در دولت دوازدهم، شفافیت‌ها در این خصوص بیش از همیشه افزایش پیدا کرده و این در حالی است که نوعی «دیپلماسی برق» هم در ارتباط میان ایران و کشور‌های همسایه شکل گرفته است.

در بهمن ماه سال ۱۳۹۸، اتاق بازرگانی، صنایع، معادن و کشاورزی تهران در همکاری با سندیکای شرکت‌های تولیدکننده برق گزارشی در مورد مشتری‌های بالقوه برق صادراتی ایران تهیه کرد. بر اساس این گزارش، عراق همچنان اصلی‌ترین مشتری برق صادراتی ایران است و این در حالی است که واردات برق این کشور از ایران، تابع متغیر‌هایی از جمله رشد اقتصادی این کشور، تلاش برای توسعه صنایع نفت و گاز به عنوان ورودی صنعت برق و نیز رشد جمعیت در این کشور خواهد بود.

رشد اقتصادی عراق نیاز این کشور به برق را افزایش خواهد داد و افزایش تولید نفت و گاز هم موجب خواهد شد که سرمایه گذاری عراقی‌ها برای تولید برق افزایش پیدا کند تا به این ترتیب در آینده میان مدت، این کشور از واردات برق بی نیاز شود.

با این همه و بر اساس این گزارش، پیش بینی‌ها نشان می‌دهند نرخ رشد جمعیت عراق در فاصله سال‌های ۲۰۲۰ تا ۲۰۴۰، به طور متوسط ۲.۶ درصد خواهد بود و این یعنی فعلاً نیاز وارداتی این کشور به برق به قوت خود باقی است. این گزارش همچنین نشان می‌دهد که ظرفیت موردنیاز برای پوشش کل تقاضای پیک مصرف برق در عراق تا سال ۲۰۳۰ به صورت تقریبی به رقمی بین ۵۰ تا ۶۰ هزار مگاوات خواهد رسید.

سهم برق وارداتی افغانستان به عنوان یک مشتری برق ایران، حتی بیشتر هم هست. این کشور تقریبا ۸۰ درصد از انرژی برق موردنیاز خود را از کشور‌های همسایه وارد می‌کند که از این میزان، سهم کشور‌های مختلف به ترتیب عبارت است از: ۳۵.۲ درصد ازبکستان، حدود ۳۰.۵ درصد تاجیکستان، حدود ۲۱ درصد ایران و ۱۳. درصد ترکمنستان.

در مورد پاکستان هم انتظار می‌رود این کشور تا افق ۲۰۲۵، به طور متوسط نیاز به ۱۱ هزار مگاوات واردات برق داشته باشد. به این ترتیب، آنچنان که این گزارش نشان می‌دهد، این سه کشور تا افق ۲۰۲۵، سالانه بین ۴ هزار و ۵۰۰ تا ۳۵ هزار مگاوات (بر اساس سناریو‌های مختلف) برق وارداتی نیاز خواهند داشت.

این، اما در حالی است که تعداد کشور‌های نیازمند واردات برق در منطقه چندان زیاد نیست و به غیر از عراق، افغانستان و پاکستان، کشور‌های دیگر نیاز چندانی به واردات مطلق برق از کشور‌های دیگر ندارند. اصل ماجرا، تامین برق در شرایط فشار بر شبکه در زمان پیک مصرف، مثلاً در تابستان‌ها است و ابتکار‌های تجاری در این زمینه هم زمانی اهمیت پیدا می‌کنند که بدانیم کشور‌های متعددی در منطقه برای صادرات برق پا پیش گذاشته اند.

در اوایل مهرماه سال جاری، رضا اردکانیان، وزیر نیروی جمهوری اسلامی ایران و «سعد شریده الکعبی»، وزیر مشاور در امور انرژی قطر در یک دیدار ویدئوکنفرانسی، امکان اتصال شبکه ایران و قطر را از طریق کابل دریایی را بررسی کردند. قطر از جمله کشور‌هایی است که نیاز به واردات برق ندارد و در واقع، به دنبال مشتری برای صادرات برق تولیدی خود می‌گردد.

تیره شدن روابط سیاسی میان قطر و عربستان سعودی موجب شده که این کشور برای انتقال برق خود به کشور‌های دیگر، به ایران نزدیک شود و تلاش کند تا از شبکه برق ایران برای صادرات برق به پاکستان، افغانستان و عراق بهره ببرد. در این میان، ایران تنها واسطه خواهد بود و نوعی درآمد ترانزیتی از صادرات برق قطر به دست می‌آورد.

ایران، اما واردات برق هم دارد و این به دلیل پهنه بزرگ سرزمینی ایران است که موجب می‌شود گاهی تامین برق از طریق کشور‌های همسایه برای برخی شهر‌های کشور، از ایجاد شبکه درون سرزمینی برای تامین برق ارزان‌تر تمام شود. طی سال‌های اخیر، ایران به عنوان مثال از ترکمنستان برق وارد کرده است.

رقبای ایران پا پیش می‌گذارند

با همه این ها، مشابه بسیاری از دیگر حوزه‌های تجاری، رقبا هم بیکار ننشسته اند و در حالی که ایران به دلیل وسعت زیاد و وجود منابع ارزان و در دسترس گاز می‌تواند به یک قدرت صادرکننده برق بدل شود، تلاش دارند در بازار صادرات برق در منطقه، جای پای خود را محکم کنند.

ترکیه بزرگ‌ترین رقیب ایران در این بازار است و این در حالی است که طی چند ماه اخیر، تلاش‌های این کشور برای صادرات برق به عراق افزایش پیدا کرده است. عراق همچنین اعلام کرده که قصد دارد توافق سال ۲۰۱۹ خود برای اتصال شبکه برق عراق به شبکه برق کشور‌های عضو شورای همکاری خلیج فارس و واردات ۵۰۰ مگاوات برق از طریق اتصال به شبکه برق کویت را احیا کند.

این در حالی است که اردن هم صادرات برق به عراق را کلید زده، حال آنکه فاصله مراکز تولید برق در غرب اردن تا شهر‌های دستخوش کمبود برق در شرق عراق بسیار زیاد است و این در واقع ایران است که به دلیل نزدیکی به شهر‌های عراق، می‌تواند برق ارزان تری در اختیار شهروندان عراقی بگذارد.

از آن سو، افغانستان هم قراردادی با ازبکستان امضا کرده که به موجب آن برای ۱۰ سال آینده، بخشی از برق مورد نیاز افغانستان را از طریق ازبکستان تامین خواهد کرد. به این ترتیب، به نظر می‌رسد ایران در حال از دست دادن یکی دیگر از فرصت‌های تجاری‌ای است که در آن مزیت نسبی بسیار بالایی دارد.

حمیدرضا صالحی، عضو کمیسیون انرژی اتاق بازرگانی، صنایع، معادن و کشاورزی تهران همین چند روز پیش گفته بود ایران باید از فرصت خلاء انرژی در کشور‌های همسایه استفاده کند و خود را به رتبه اول انرژی منطقه برساند. او ادامه داده بود: کشور‌های همسایه به منظور تبادل انرژی دست به کار شده اند و این هشداری است به ایران که اوضاع انرژی منطقه به همین شکل نمی‌ماند و ممکن است همین میزان برقی که به عراق صادر می‌کنیم هم از دست مان برود و آلترناتیو‌هایی جایگزین شوند.

صنعت برق، یکی از چهار رکن صادرات غیرنفتی

ایران چند دهه است که طعم تحریم‌های اقتصادی را می‌چشد و این در حالی است که طی یک دهه گذشته، تحریم‌های اعمال شده علیه اقتصاد ایران به سطوح بی سابقه‌ای رسیده اند. نخستین دور تحریم‌های گسترده که نظام بانکی و نیز صنعت نفت ایران را هدف گرفته بود، در سال ۱۳۸۹ کلید خورد و با شروع مذاکرات منتج به برجام، تا حد زیادی منتفی شد.

دور جدید تحریم‌ها که با خروج یک جانبه آمریکا از برجام در سال ۱۳۹۷ آغاز شد، اما در نوع خود بی سابقه و بسیار شدیدتر از دور پیشین بود. فشار آمریکا در این دور از تحریم‌ها به قدری گسترده بوده که به توقیف کشتی‌های ایرانی در آب‌های بین المللی و حتی ممانعت از افتتاح حساب برای اشخاص حقیقی ایرانی در کشور‌های ثالث ختم شده است.

در این میان، قطع تقریباً تمام و کمال صادرات نفتی ایران فشار بر بودجه دولتی را به سطوح بی سابقه‌ای رساند و البته این فرصت را فراهم کرد که ایران تلاش‌ها برای کنار گذاشتن کامل نفت از بودجه سالانه خود را آغاز کند. در این میان، صنعت برق ایران در کنار صنایع فولاد، پتروشیمی و معادن، یکی از چهار منبع اصلی کسب درآمد از صادرات غیرنفتی طی سال‌های آینده خواهد بود و به همین جهت هم هست که به طور مشخص مورد تحریم طرف آمریکایی واقع شده است.

ایران و عراق در ژوئن سال ۲۰۲۰، یعنی همین چند ماه پیش برای تداوم صادرات برق به عراق از سوی ایران طی مدت دو سال آینده به توافق رسیدند و این در حالی است که آمریکا دائماً به عراق فشار می‌آورد که واردات برق و نیز گاز از ایران را متوقف کند.

اکنون نهمین دوره معافیت موقت عراقی‌ها از اعمال تحریم‌ها علیه اقتصاد ایران در جریان است، حال آنکه عراق همزمان و به دلیل تداوم فشار‌های آمریکا قصد دارد کشور‌های تامین کننده برق خود را متنوع‌تر کند تا در موعد مناسب، واردات برق از ایران را متوقف کند.

در عین حال، اما خبر‌های خوبی هم به گوش می‌رسند. ایران به تازگی شبکه برق خود را با شبکه برق جمهوری آذربایجان «سنکرون» (متصل) کرده است و قصد دارد از این طریق به شبکه برق روسیه هم متصل شود. وزیر نیروی ایران هم به تازگی برای اتصال شبکه برق ایران به شبکه برق اروپا اعلام آمادگی کرده است. در صورت عملی شدن این طرح ها، ایران امکان صادرات برق ارزان به این کشور‌ها در سال‌های آتی را خواهد داشت، البته اگر فرصت سوزی‌ها به پایان برسند.