آسمان ایران قفس شد، هما سوخت

برترین‌ها: به تازگی و پس از اعمال دور جدید پروازهای اروپا علیه ایران، تمامی پروازهای کشور به آسمان اروپا کنسل شده و خب شاید برای قشری که دستکم با اروپا سروکار دارند اصلا خبر خوشایندی نیست. به هر حال ما هم امیدواریم که این محدودیت به زودی برطرف شود. در این مطلب به بهانه این خبر سراغ ایرلاین قدیمی ایران یعنی "ایران ایر" رفتیم. البته در زمانی که خبری از تحریم نبود ایران ایر هم شکوهی جهانی داشت. با ما همراه باشید.

کاربری به نام احسان نوشت: گذشته از تفاسیری که روی کاراکتر پرنده هما (کرکس ریش‌دار) ارائه می‌شه، ایهامش با حروف اختصاری در عبارت "هواپیمایی ملی ایران" یکی از بهترین انطباق‌ها برای آغاز به کار یکی از بزرگترین خطوط هوایی در خاورمیانه و دنیا بود. اگر بخواهیم مقایسه کوچکی انجام بدیم میان ایرلاین‌هایی که نماد یک حیوان بومی را به نشان خطوط هوایی‌شان تبدیل کردند. (برای مثال خطوط هوایی قطر با نشان اُریکس که سرده‌ای از بزهای کوهی‌ست یا کانتاس استرالیا که با کانگورو شروع کرد) و حتی صدها خط هوایی مثل لوفت‌هانزا و JAL که از نماد پرنده استفاده کردند، هما یک سر و گردن به دلیل اساطیری بودن و انطباق مفهومی و بومی‌اش برای آغاز به کار خطوط هوایی ملی ایران بی‌نظیر بود. در ادبیات اساطیری ایران، مفاهیمی چون فرّ و شکوهِ این پرنده را می‌شود استخراج کرد. حتی رسته‌ای فنی از نیروی هوایی ایران از میانه دهه ۴۰ هُمافَر نامیده شدند. به هرحال سمبل هما، هنوز یکی از بهترین نمادهای Vintage میان هزاران ایرلاین در گوشه و کنار جهان معرفی میشود. ارزشمند بود.

آغاز تاریخ هوانوردی تجاری در ایران

سال ۱۹۲۷ نقطه عطف تاریخ هوانوردی تجاری ایران بود. شرکت آلمانی یونکرز، پروازهای تجاری برنامه ریزی‌شده‌ای را عمدتا با A-20 از تهران به بندر انزلی و قصر شیرین و بعد مسکو-تهران ترتیب داد. آن زمان احداث راه آهن سراسری تازه شروع شده بود و  سال بعد این خطوط گسترش یافتند و بوشهر (از طریق اصفهان و شیراز)، تبریز (از مسیر قزوین)، مسیر شمال به باکو و مسیر غرب به بغداد اضافه شدند و پست هوایی توسط یونکرز به اتریش، لندن و وین رسید. 

به یکباره از ۱۹۳۲ یونکرز با دسیسه روس‌ها خدماتش در ایران را تعلیق کرد‌ و برای حدود ۶ سال بعدش، نرخ هوانوردی تجاری و مسافربری در ایران تقریبا به صفر رسید. در این مدت نیروی هوایی ارتشِ تازه تاسیس گهگاه پروازهای تجاری و غیرنظامی با یونکرزهای F-13 انجام می‌داد. پس از این بود که ایران ۴ فروند DH-89 خرید و چند خلبان نیروی هوایی هم منحصرا برای آموزش روی این هواپیمای پرکاربرد ترابری در جهان، به انگلستان اعزام شدند و به این ترتیب وزارت پست و تلگراف، اولین خط رسمی هوایی دولتی-تجاری ایران را با نام "ایرلاین دولتی ایران" راه اندازی کرد که اولین سرویس‌هایش میان تهران و بغداد، و بعدها میان عمده شهرهای بزرگ داخلی بود.

ظهور شرکت‌های خصوصی: Iranian Airways و Persian Air Services

رضا افشار، سیاستمدار تحصیل کرده و تاجر موفق آن دوران، چهره اصلی تاسیس ایرلاین خصوصیِ داخلی در ایران بود که ابتدا با سرمایه‌گذاری روی Iranian Airways و Persian Air Services بین ۱۹۴۶ تا ۱۹۶۲ به مشهد، بغداد و قاهره برنامه‌های پروازی منظم انجام می‌دادند. اولین هواپیماهای خریداری شده توسط افشار برای شرکت خطوط هوایی ایرانیان، سه فروند DC-3 و Dakota (در واقع C-47 های نظامی مازاد آمریکا) بودند که به تدریج به ۲۰ فروند هم رسیدند. سپس اصفهان، شیراز، بوشهر، اهواز، زاهدان و آبادان به لیست خدمات پرواز شرکت اضافه شدند.

اولین پرسنل شرکت، آمریکایی بودند اما به تدریج از سال ۱۹۴۶ سرهنگ مصطفایی، کاپیتان رفعت و سرگرد خادمی از نیروی هوایی و داریوش تیمسار از باشگاه هوانوردی مامور کمک به شرکت ایرانیان شدند و اولین گروه خلبانان و پرسنل شرکت را تشکیل دادند. در ادامه ۴ زن ایرانی هم مجوز پرواز گرفتند که نامشان عفت تجارتچی، صدیقه دولتشاهی، اینا آوشید و قدسیه فرخزاد بود. شرکت سریعا رشد کرد و تا ۱۹۵۳ عمده مقاصد میان ایران و شهرهای خلیج فارس، زوریخ، میلان و فرانکفورت را به لیست خودش اضافه کرد.

سرنوشت شرکت Persian Air Services

شرکت Persian Air Services به اختصار PAS، شرکت هواپیمایی عمدتا باربری بود که در سال ۱۹۵۴ توسط احمد شفیق و افشار تاسیس شد که با دریافت پشتیبانی فنی از Skyways بریتانیا، خدمات باربری اروپا را از تهران از مسیر آبادان به بیروت، بریندیسی و بازل انجام می داد.  همچنین برخی از پروازهای تهران-ژنو را هم توسط Avro York به صورت چارتر با Trans Mediterranean Airway (TMA)، یک شرکت هواپیمایی لبنانی موفقِ تمام باری انجام داد. بعدها PAS با SABENA، هواپیمایی ملی بلژیک مرتبط شد و SABENA هواپیماهای DC-7C را به PAS اجاره داد، که این شرکت را قادر ساخت تا خدمات مسافربری مستقیم به بروکسل، پاریس، زوریخ و مونیخ را انجام دهد.

این دو شرکت نقش اولیه و بزرگی را در پیشبرد صنعت خطوط هوایی ایران که در دهه ۷۰ میلادی به اوج شکوفایی‌اش رسید بازی کردند. اما آنچه دولت ایران را برآن داشت تا هواپیمایی ملی ایران را تاسیس کند و گسترش دهد، ناتوانی این شرکت‌های خصوصی در تامین ایمنی پرواز و نگهداری و تامین قطعات بود. به هر حال در آن دوره صنعت هوانوردی تجاری بودجه هنگفتی می‌طلبید که جز دولت ایران توان ورود به آن را نداشت. احتمالا این تصمیم با حادثه‌ای که برای یکی از C-47 ها در باند مهرآباد در همان زمان پیش آمد تسریع شد.

تشکیل هواپیمایی ملی ایران (Iran Air)

در سال ۱۹۶۲ هواپیمایی ملی ایران (Iran Air) با نام اختصاری و سمبل پرنده "هما" تاسیس شد. مصوبه تاسیس آن را هم جلس وقت تصویب کرد و شرکت هوایی یونایتد ایرانیان، با در اختیار گرفتن تمامی دارایی‌های "ایرانین ایرویز" و "پرشین ایر سرویسز"، تبدیل به هواپیمایی ملی ایران شد. در طول ۱۷ سال ایران ایر تبدیل به یکی از معتبرترین، پیشروترین و پر افتخارترین خطوط هوایی جهان شد.

ایران ایر و دوران پس از انقلاب

پس از انقلاب برخی از پروازهای هما تغییر کردند و بعضی به کلی تعطیل شدند. هما، این روزها به دلیل تحریم با دوران طلایی خود بسیار فاصله گرفته است. البته که تمام سعی خود را با خریدن و اجاره هواپیماهای دست دوم برطرف کرده‌ است. بعد از انقلاب، چند هواپیمای کوچک فوکر تنها چیزی بود که از هما باقی مانده ‌بود. اما درسال‌های بعد چند ایرباس دست دوم از ترکیه و یونان به خانواده ایران ایر اضافه شد.