۶ زن بانفوذ و قدرتمند سینمای ایران که همتا ندارند

برترین‌ها - نژلا پیکانیان: حضور زنان در سینمای ایران در تمام این سال ها با محدودیت هایی همراه بود، گرچه در سال های اخیر به واسطه بازتر شدن فضا، شرایط برای فعالیت زنان در حوزه های مختلف اجتماعی، ورزشی و فرهنگی و سینمایی کمی بهتر از قبل شده، اما همواره مشکلات و مسائل مختلفی بر سر راه فعالیت زنان در عرصه های مختلف وجود داشته و دارد.

فعالیت زنان در سینمای ایران قبل از انقلاب محدودیتی نداشت و بازیگران زیادی قبل از انقلاب پا به عرصه سینما گذاشتند اما تصویر زن در سینمای آن زمان بیشتر زیر سایه قهرمان یا به قول معروف سوپراستارهای مرد فیلم های آن موقع بود و چندان که باید دیده نمی شدند. در واقع زنان در اغلب فیلم های پیش از انقلاب نقش هایی منفعل داشتند که در قصه فیلم ها چندان پیشبرنده و محرک هم به حساب نمی آمدند.

در سال‌های ابتدایی پس از انقلاب هم به دلیل تغییراتی که به خصوص در زمینه رعایت حجاب و پوشش به وجود آمده بود، فضا چندان برای فعالیت هنرپیشه های قدیمی فراهم نبود و حتی فیلم های زیادی هم به همین واسطه محدودیت‌ها هیچ وقت به نمایش درنیامدند که آثار بهرام بیضایی و چند فیلم مسعود کیمیایی از مهمترین آنهاست.

از اواسط دهه 60 اما اوضاع کمی بهتر شد و مخاطبان سینما با زنانی در فیلم ها مواجه شدند که خودشان دارای اراده و تصمیم گیرنده بودند. بازیگران زنی که شخصیت های مستقل یا به نوعی کنشگر را در فیلم های مختلف به تصویر کشیدند و تصویر زن را در ذهن بیننده در مقایسه با فیلم های قبل از انقلاب به کلی تغییر دادند.

برای مثال قهرمان در اغلب فیلم های مسعود کیمیایی مردها بودند، اما با حضور بازیگران کاریزماتیکی چون فریماه فرجامی و هدیه تهرانی در فیلم های او، شخصیت های زن قوی و بااراده ای را در چند فیلم این کارگردان به نام شاهد بودیم که نمی توان به راحتی از آنها گذشت. در سال های بعد بازیگران دیگری مثل فاطمه معتمد آریا، گلاب آدینه و کمی بعدتر لیلا حاتمی و ترانه علیدوستی هم توانستند با نقش هایی که بازی کردند تصویر جدید از زن بااراده و مستقل خلق کنند.

در سال های اخیر به واسطه بازتر شدن فضا برای فعالیت زنان در سینما علاوه بر کارگردان های زنی که پا به عرصه گذاشتند، بازیگران زن هم در نقش های متفاوت تر و با ویژگی های کنشگرانه تر یا جسورانه تری ظاهر شدند. زنان دیگر از آن شخصیت های منفعل و تکراری فاصله گرفتند و جایشان را به زنانی مستقل، تصمیم گیرنده و صاحب تفکر و اراده دادند.

در دهه 60 و 70 با وجود محدودیت هایی که وجود داشت اما تعدادی از بازیگران زن بودند که در کنار زیبایی ظاهری، شخصیت زنانی با اراده، قوی، مستقل و پر از نفوذ را به تصویر کشیدند و آنها را در سینمای ایران ماندگار کردند. زنانی که منفعل و در حاشیه نبودند، اهل مطالعه  و مطالبه گر بودند و حرفی برای گفتن در دنیای مردانه ای که در فیلم ها ساخته شده بود داشتند. در این گزارش سعی کردیم به مرور نقش هایی که این بازیگران بازی کردند و به نمادی از زن مدرن امروزی صاحب اندیشه تبدیل شدند و نقش محوری هم در تحقق این اتفاق داشتند، بپردازیم.

سوسن تسلیمی

سوسن تسلیمی با بازی در فیلم های بهرام بیضایی یک تنه تصویر زنی که تا پیش از انقلاب در فیلم ها از زن وجود داشت و بیشتر هم به زن فریب خورده یا نهایتا زنان اغواگر ختم می شد، را  تغییر داد. بهرام بیضایی در آثارش جایگاه ویژه ای برای زنان قائل بود و سوسن تسلیمی در چند فیلم او از جمله «چریکه تارا»، «مرگ یزدگرد» و «باشو غریبه کوچک» با بازی متفاوتش خوش درخشید.

البته که برخی از این فیلم ها به دلیل مشکلات و محدودیت های مربوط به حجاب هیچ وقت اجازه نمایش پیدا نکردند. تسلیمی اما از سردمداران تحول تصویر زن در سینماست. او در قامت زنی عصیانگر و با جذبه در کمال زیبایی با چهره خاصش زنانی را خلق کرد که پس از سال ها هنوز هم جایشان در سینما خالی است. اوج هنرنمایی تسلیمی هم در سه فیلم «چریکه تارا»، «مرگ یزدگرد» و «باشو غریبه کوچک» بود، او با استفاده از چهره و تکنیک های بازیگری اش به درستی توانست زنی صاحب اراده و تفکر را به نمایش بگذارد.

فریماه فرجامی

خیلی از طرفداران فریماه فرجامی همیشه حرف از زیبایی ظاهری مثال زدنی او می زنند اما مگر می شود بازی های در خشان او در فیلم «خط قرمز» مسعود کیمیایی را به خاطر نیاورد. او در «خط قرمز» که به دلیل محدودیت بازیگرانش اجازه نمایش پیدا نکرد تصویر زنی پر هیاهو را جلوی دوربین کیمیایی برد که هنوز هم مثال زدنی است.

فرجامی به واسطه داشتن چهره های مینیاتوری و چشمانی بانفوذ و البته توانایی بازیگری اش در فیلم های زیادی بازی کرد، اما حضور او در چند اثر از جمله «پرده آخر» واروژ کریم مسیحی و «نرگس» رخشان بنی اعتماد تصویر او را به عنوان زنی که از پس نقش های پرقدرت و بانفوذ به راحتی بر می آید تثبیت کرد. جالب اینکه فریماه فرجامی اولین بازیگر زنی بود که در سینمای بعد از انقلاب دستمزدش بیشتر از  مردان بازیگر آن دوران بود.

بیتا فرهی

کمتر کسی است که پیگیر و علاقه مند به سینمای ایران باشد و نقش آفرینی ماندگار بیتا فرهی در فیلم های «بانو» و «هامون» را به یاد نداشته باشد. بیتا فرهی در «هامون» و نقش مهشید در مقابل حمید هامون آنقدر توانمند ظاهر شد که بیراه نیست اگر او را نماد زن روشنفکر و مدرن در سینمای آن دوران بدانیم. مهشید در «هامون» زنی صاحب تفکر بود، مقابل هامون می ایستاد و حرف های روشنفکری می زد  و همین کافی بود تا در بحبوحه محدودیت هایی که آن سالها زن و حضورش در سینما داشت، مهشید به یک نقطه عطف در کارنامه هنری بیتا فرهی تبدیل شود.

این بازیگر خوش چهره و همیشه شیک در ادامه مسیر بازیگری اش در فیلم «بانو» مهرجویی هم خوش درخشید و بار دیگر با بازی مقابل خسرو شکیبایی تصویر زنی مصمم و صاحب فکر را از خود به نمایش گذاشت. زنی که حرفی برای گفتن دارد، مغرور اما در عین حال مهربان است، مطالعه می کند و البته بی شباهت به خود واقعی بیتا فرهی هم نیست، حیف و صد حیف که سینمای ایران او را خیلی زود از دست داد.

گلچهره سجادیه

دهه 60 و 70 اوج درخشش گلچهره سجادیه در سینما بود، او در سال های بعد هم جسته و گریخته فعالیت هایی در سینما داشت اما هیچ وقت نتوانست موفقیتی که در آن سال ها به دست آورد را تکرار کند. زیور در «دندان مار» یکی از مهمترین و به یادماندنی ترین نقش هایی است که سجادیه بازی کرد، نقش او در این فیلم کیمیایی تاثیر زیادی بر درام قصه دارد، البته که تجربه خوب همکاری این بازیگر با مسعود کیمیایی در آثار بعدی این کارگردان هم تکرار شد و سجادیه در «ردپای گرگ» هم نقش زنی متفاوت و مستقل را مقابل دوربین کیمیایی برد. این بازیگر گزیده کار که در اواخر دهه 60 با سریال «رعنا» بیش از پیش بر سر زبان ها افتاده بود، در فیلم «سرزمین خورشید» احمدرضا درویش هم توانست چهره زنی مصمم و بااراده را از خودش به یادگار بگذارد.

هدیه تهرانی

ستاره سال های نه چندان دور سینمای ایران، در کارنامه هنری اش نقش خوب و درخشان کم نداشته، اما اگر بخواهیم نام او را در فهرست زنانی که در این گزارش درباره آنها نوشتیم بیاوریم، باید به سراغ نقش آفرینی اش در فیلم «کاغذ بی خط» ناصر تقوایی برویم.

هدیه تهرانی به دلیل چهره اش همیشه زنی با صلابت به نظر می رسد. این صلابت و استقلال هدیه تهرانی در رویای «کاغذ بی خط» به اوج خودش می رسد، جایی که او برای زنانگی اش تلاش می کند، مقابل جهانگیر، همسرش می ایستد و برای اندیشه اش می جنگد و ثابت می کند که حرفی برای گفتن دارد. او در «شوکران» بهروز افخمی نقش زنی با ویژگی های متفاوت در سینمای ان زمان را بازی کرد که البته صلابت خود بازیگرش در مشخصه های نقشی که از او دیدیم بی تاثیر نبود.

نیکی کریمی

نیکی کریمی با فیلم «عروس» بهروز افخمی به عنوان یک چهره تازه وارد درخشید و بازی اش در این فیلم مورد توجه خیلی ها قرار گرفت. اما یکی از متفاوت ترین شخصیت هایی که با این بازیگر خوش سیما در سینما بازی کرد، پری در فیلم «پری» داریوش مهرجویی بود. پری دختری مطالبه گر بود، اهل ادبیات بود و مطالعه می کرد و در پس همین مطالعات شخصیتی مستقل هم پیدا کرد. او در فیلم «سارا» هم نقشی با ویژگی های متفاوت را مقابل دوربین مهرجویی برد.

نیکی کریمی در دهه 70 با بازی در این فیلم تصویر زنی را به نمایش گذاشت که به دنبال رشد معنوی است و برای رسیدن به آن تلاش می کند، او موفق شد با بازی در این دو فیلم داریوش مهرجویی نامش را به عنوان زنی که ویژگی های مدرن دارد و این مشخصه ها در رفتار و تصمیم هایش ددیه می شود هم ثبت کند.