راز‌هایی مگو از اسرارآمیزترین مکان تهران

روزنامه شرق - نورا حسینی: شاید تصورش دشوار باشد در دل شهر تهران نقطه‌ای باشد که رهگذران بدون نگرانی نتوانند در آن قدم بزنند؛ اما پیاده‌روی در پارک دانشجو که یکی از نقاط پررفت‌و‌آمد تهران است، مشکلات خاص خود را دارد. در اتوبوس‌های قرمزرنگ خط راه‌آهن - پارک‌وی خانمی خاطره‌ای تعریف می‌کند که زمان زیادی از آن نگذشته است. اواخر بهمن سال پیش این رهگذر ۴۳‌ساله از همه‌جا بی‌خبر به سرویس بهداشتی پارک دانشجو که در نزدیکی کانکس پلیس قرار دارد، مراجعه می‌کند، اما هنگام خارج‌شدن مردی قوی‌هیکل به او حمله می‌کند و شلنگ آب را در دهانش فرو می‌کند. زن می‌گوید در چشمان مرد انگار من حیوانی خطرناک بودم که می‌خواست جانم را بگیرد. صدای فریادهایم هم انگار به پلیس نمی‌رسید، اما چند نفری به کمکم آمدند و نجات پیدا کردم. هر نقطه‌ای از این پارک ناامنی‌های خاص خود را دارد.

در پژوهشی که درباره چالش‌های این محدوده انجام و به‌تازگی منتشر شده، هفت نقطه پرخطر شناسایی شده است. محمدحسین گل‌پرورطوسی این تحقیق را با عنوان «مردم‌نگاری پارک دانشجوی تهران با تأکید بر روسپیگری دگرباش‌ها» در سال ۹۸ انجام داده است. در این پژوهش پارک دانشجو به هفت بخش تقسیم شده است؛ نخست ورودی مترو و بی‌آرتی؛ حجم سنگین رفت‌وآمدها به مرکز شهر، دسترسی به ادارات و سازمان‌ها و عبور به سایر نقاط شهر، چهارراه ولیعصر را جزء پررفت‌وآمدترین نقاط شهر تهران کرده است.

دست‌فروشی در چهارراه ولیعصر آخرین راه بقا

وجود جمعیت عظیمی که هر روز در این نقطه در رفت‌وآمد هستند، باعث شکل‌گیری بازار دست‌فروشی در این منطقه شده است. بخش قابل توجهی از مراجعه‌کنندگان به پارک را اشخاصی تشکیل می‌دهند که به واسطه نزدیکی مترو و دسترسی پارک برای استراحت روزانه به آنجا قدم می‌گذارند. دست‌فروشی در این منطقه به جهت نبود سامان رسمی باعث شکل‌گیری نوعی همزیستی با اقتدار غیررسمی و مبتنی بر قدمت شده است. عدم تعیین جای دست‌فروشی برای آنان سبب درگیری‌های گاه‌و‌بیگاه میان دست‌فروشان می‌شود و از طرف دیگر دست‌فروشی در آنجا «آخرین راه بقا» محسوب می‌شود. مشکلات دست‌فروشی از‌جمله دسترسی سخت به برق، درگیری با شهرداری، مشکلات تعیین جا، نزاع، عدم امنیت کاری، غروب بازار محلی، رشوه‌گیری، ساعت کاری اندک و نابسامانی‌های حاصل از اقتدار غیررسمی سبب مشکلاتی برای بازار دست‌فروشی در این منطقه شده است.

عموم دست‌فروشان آنجا تنها راه‌حل امرارمعاش‌شان دست‌فروشی است و نظمی که فرایند دست‌فروشی در آنجا را کنترل می‌کند، مبتنی است بر «قدیمی‌های» آنجا که چند سالی پیش از بقیه به کار دست‌فروشی اقدام کرده‌اند.بخش دوم تئاتر شهر است؛ سالن تئاتر شهر پارک دانشجو را شاید بتوان قدیمی‌ترین سالن تئاتر تهران دانست؛ اما امروز از آنچه می‌توان آن را نفوذ و هنرمحوری تئاتر شهر نام برد، چیزی نمانده است. کتابخانه هم یکی از بخش‌های هفت‌گانه است که در این پژوهش به آن پرداخته شده است. کتابخانه پارک در ضلع جنوبی پارک، در کنار ایستگاه پلیس واقع شده است. مجموع مراجعه‌کنندگان آن را دانش‌آموزان و دانشجویان تشکیل می‌دهد و گاهی محل حضور پاتوق‌های هنری و دانشجویی است. روبه‌روی کتابخانه پیش‌تر محل حضور دسته‌ای از دگرباش‌های پارک بوده که حدود یک سال است از آنجا رفته‌اند.

پشت کتابخانه پارک دانشجو چه خبر است؟

پشت کتابخانه و روبه‌روی آن محل استراحت زوج‌های جوان و گاهی محل مصرف گل است. یکی از بخش‌های اصلی پارک دانشجو آبنمای مرکزی است، اطراف آبنمای مرکزی محل حضور مراجعه‌کنندگان مختلف است. اطراف آن محل بازی عموما اشخاص مسن، فروشندگان گل و در مجموع محل حضور اشخاصی است که در عمومیت خود ربطی با افراد مسئله‌دار دارند؛ یا خود عضوی از این دسته‌اند یا مرتبط با آن تعریف می‌شوند. اشخاصی که در این محل به‌عنوان بیننده و رهگذر نیز حاضر می‌شوند، عموما مربوط به دیدن گروه‌های مسئله‌دار اخلاقی، دوستی با آنان یا در موارد اندک رهگذر هستند. میزان بی‌قاعدگی آنجا بسیار شدید است. حضور دسته‌ها و خرده‌فرهنگ‌های مختلف از شهرهای مختلف در آنجا علاوه بر آنکه منجر به پیچیده‌ترشدن روابط افراد مسئله‌دار شده، سبب نزاع‌ها و دعواهای قومی نیز شده است.

بخشی از اعضای پارک گروه‌ها و دسته‌های مهاجر به پایتخت را می‌سازند که در آنجا شرایط زیست خود را دارند. خریدوفروش مواد مخدر بخشی از «کار» در پارک را تشکیل می‌دهد. حضور گروه‌ها و اشخاص مسئله‌دار نیز در اطراف آبنما محسوس است. افراد مسنی که در اطراف آبنما حضور دارند، عموما ‌در ارتباط با آنان هستند و اوقات خود را به بازی نیز می‌گذرانند. می‌توان آبنمای مرکزی را محل جمع‌شدن گروه‌های مختلف پارک یا محل گذر آنان دانست. عدم امنیت به‌ویژه در این محل را می‌توان در نزاع‌های دسته‌جمعی همراه با ابزارهایی مانند چاقو، قمه و چوب دید که حتی در مواردی با سلاح گرم نیز همراه می‌شود. نزاع‌ها در میان گروه‌های حاضر و بر سر مواد، روابط جنسی و مواردی از‌جمله «چشم‌تو‌چشم»شدن نیز می‌شود. میزان وقوع نزاع‌ها بسیار زیاد دیده می‌شود.

این پارک، پارک خانوادگی نیست

محل بازی ضلع شمال غربی پنجمین مکان پرآسیب از بخش‌های هفت‌گانه تئاتر شهر است که درمجموع دو محدوده بازی میزی در پارک دانشجو وجود دارد. اطراف آبنمای مرکزی و همچنین در ضلع شمال غربی پارک چهار میز بازی وجود دارد. بازی‌ها عموما شامل بازی با ورق و در مواردی شطرنج است. اشخاص حاضر عموما شغل ثابت و مشخصی ندارند و از طبقات پایین جامعه به نظر می‌رسند. ارتباط آنان با افراد مسئله‌دار نیز مانند اکثر جاهای پارک مثبت است. به این معنا که خود نیز مشکل‌دار تلقی می‌شوند. تفریح آنان علاوه بر بازی‌های مرسوم به‌نوعی «بازی معامله» نیز هست.

در ضلع جنوب غربی پارک دانشجو وسایل بازی کودکان واقع شده است. عموما خانواده‌ها در این منطقه حاضر هستند. بیشترین حضور خانواده در اواخر هفته است و اکثریت آنان را هم ‌محله‌ای‌های پارک تشکیل می‌دهند.جز خانواده‌ها که برای سرگرمی کودکان و بازی آنان به پارک مراجعه می‌کنند، زوج‌های جوان نیز حاضر هستند. این محل محل قرار زوج‌ها و گروه‌های دوستی مجردی نیز هست. مصرف گل و سیگار در اطراف این فضا به‌طور گسترده مشاهده می‌شود.

در ایام سرد سال حضور اشخاص و گروه‌های داخل پارک به کمترین میزان خود می‌رسد و در فصول گرم‌تر علاوه بر حضور پررنگ گروه‌های داخل پارک، شهروندانی که عموما گذری وارد آن می‌شوند و پارک از حیث پارک برای آنان معنا می‌یابد، فزونی دارد.خانواده‌ها در پایان هفته‌ها و به‌ویژه ایام تعطیل در پارک حضور دارند که این حضور در ایام سرد سال مختص اطراف زمین بازی کودکان و در ایام گرم علاوه بر زمین بازی در فضای سبز پارک به‌صورت حضور پیک‌نیکی است. در مجموع می‌توان محیط پارک دانشجو را غیرخانوادگی، با حضور پررنگ افراد مجرد، زوج‌های جوان و گروه‌های خاص خود پارک دانست. این شرایط در همه‌جای پارک به‌استثنای اطراف ورودی مترو برقرار است. حضور کارتن‌خواب‌ها نیز در اطراف تئاتر شهر به چشم می‌خورد. امنیت بهتر، روشنایی، محیط با استراحتگاه‌های مناسب‌تر از‌جمله دلایلی است که کارتن‌خواب‌ها اطراف تئاتر شهر را انتخاب می‌کنند.

مرکز شهر بودن، نداشتن حراست سخت‌گیر و امنیت نسبی آن برای کارتن‌خواب‌ها جذابیت ایجاد کرده؛ این موارد کارتن‌خوابی البته اندک دیده شده است. دید کم در اطراف زمین بازی یکی از انگیزه‌های مراجعه اشخاص به‌منظور مصرف مواد است. در دید نبودن پشت کتابخانه نیز موجب مصرف مواد در آنجا می‌شود. در زمانی که کودکان در حال استفاده از وسایل بازی هستند، دیدن صحنه مصرف سیگار از عادی‌ترین وقایع آنجا محسوب می‌شود. کودکان شاهد مصرف مواد مخدر نیز هستند. کارتن‌خوابی در پارک دانشجو منحصرا شامل ‌افراد مشکل‌دار اخلاقی نمی‌شود، شامل معتادان نیز هست. دسترسی راحت‌تر به سایر نقاط شهر و شهرت پارک دانشجو‌، سبب کارتن‌خوابی اشخاص دارای توانایی مالی ضعیف و غیرمعتاد نیز می‌شود. کارتن‌خوابی در پارک محدود به سن خاصی نیز نیست.

پارک دانشجو محل حضور کودکان کار و کارتن‌خواب‌هاست.حوض مرکزی پارک مجسمه‌هایی دارد که عناصر منحرف در آن دیده می‌شود. این مجسمه‌ها که شکل‌های مختلفی دارند، امروزه به دلیل حذف‌شدن، کمتر قابل مشاهده است. بر اساس مشاهدات پژوهشگر، شمال پارک بالای حوض با سکویی از پایین فاصله می‌گیرد که در گذشته به آن «ویترین» گفته می‌شد. افرادی که مایل به انتخاب‌شدن بودند، در آن بالا قرار می‌گرفتند که از وسط پارک نیز قابل رؤیت بودند.از بالای ویترین به سمت شمال همواره راه‌هایی وجود دارد که در آن صندلی قرار گرفته و به شکل کوچه است. این کوچه‌ها در گذشته هرکدام نام‌هایی چون «دلبران» و «پیرمردان» داشته است. محل حضور اشخاص بنا بر موقعیت آنان مشخص بوده است. قدیمی‌ترها در ضلع غربی‌تر آن اطراف کوچه پیرمردها می‌نشستند و جدیدترها در کوچه دلبرها و بالای ویترین حاضر بودند.

امروز این اسامی و محل قرارگیری اشخاص متفاوت است. درختان روبه‌روی ویترین عموما کم‌ارتفاع هستند که امروز نمای آن متفاوت‌تر است. درباره این بخش از پارک روایت‌های محلی بسیاری وجود دارد. یکی از این روایت‌ها مربوط به «ایجاد محبت» است. داستان از این قرار است که در گذشته اگر کسی عاشق شخص دیگری می‌شد، برگی را از درخت می‌کند و داخل سنگی در شمال پارک می‌انداخت. این عمل سبب وصال می‌شده است. امروز این داستان برای اشخاص ناآشناست.بر اساس این پژوهش، بخش عمده افرادی که تن‌فروشی نمی‌کنند، اطراف حوض و شمال پارک هستند. محل مشخصی امروز برای تمایز فضایی گروه‌های مختلف منحرف وجود ندارد. مرکز حوض محل حضور اراذل پارک است. این گروه را با اسامی دیگر نیز می‌شناسند. «لاشخورها» «بالاخواهان» و... از‌جمله نام‌هایی است که گروه‌های حاضر از آنان یاد می‌کنند. عمده حضور آنان به صورت گروهی پیرامون حوض است.

تاریخ و هویت پارک دانشجو از دیرباز با انحراف جنسی گره خورده است. پارک دانشجو برای دهه‌ها پاتوق این افراد در شهر تهران بوده است. این تاریخ با تحولات و تغییراتی چه در سطح مفهومی و فرهنگی و چه در سطح اعیان همراه بوده است. ادبیات این افراد تا پیش از این شکلی دیگر داشته است که امروزه جز در نزد قدیمی‌های پارک در اذهان سایرین حاضر نیست، همچنان که ادبیات امروز آن برای قدیمی‌های پارک ناآشناست. پارک دانشجوی تهران از دیرباز دو قطب هنری و مشکل‌دارها را با خود به همراه داشته است. آنچه هویت هنری آن است در تجلی تئاتر شهر حاضر است و آنچه پاتوق موردداران است در محیط خود پارک قرار دارد. در تحقیق برای ساماندهی فضای پارک هفت پیشنهاد مطرح شده است؛ نخست ایجاد اسکان خوابگاهی برای مسئله‌‌داران.

توانمندسازی در قالب یارانه خدمات تولیدی درون‌سازمانی مانند واگذاری کارگاه تولید و دوخت لباس کارکنان شهرداری، آموزش به منظور ورود به بازار کار همچون آموزش مراحل تولید البسه، ارائه خدمات مشاوره در جهت بیماری‌های جنسی، ارائه خدمات مشاوره در جهت بهبود فضای تعامل آنان و خانواده‌ها، ارائه خدمات تسهیلگری اجتماعی در جهت رفع معنای کالاانگاری به سمت موجودیت مستقل ورای امر جنسی و فرهنگ‌سازی در جهت پذیرش عمومی تراجنسیتی‌ها در جامعه شهری از طریق ظرفیت‌های فرهنگی شهرداری تهران، دیگر راهکارهای ارائه‌شده در این پژوهش برای ایجاد فضای مطلوب‌تر در این پارک است. نرگس معدنی‌پور، رئیس کمیسیون فرهنگی و اجتماعی شورای اسلامی شهر نیز به‌تازگی درباره چالش‌های موجود در پارک دانشجو گفته است به دلیل آنکه به اجرای پروژه‌های فرهنگی و هنری در پارک دانشجو توجه نکرده‌ایم، آسیب‌هایی در آن ایجاد شده و اساسا برای پیشگیری از ایجاد آسیب اجتماعی لازم است ضمن توجه بیشتر به اجرای برنامه‌های فرهنگی و هنری، به سمت تبدیل شهر تهران به شهر خانواده‌محور حرکت کنیم.

توجه به کارکرد نهاد خانواده، ترویج سبک زندگی اسلامی و ایرانی، تفریحات سالم و مدیریت اوقات فراغت در شهر از‌جمله مواردی است که باعث پیشگیری از آسیب‌های اجتماعی خواهد شد.به گفته وی برای کاهش و کنترل آسیب‌ها نیز باید نگاه تخصصی و علمی به موضوعات داشته باشیم که این رویکرد تخصصی در کمیسیون فرهنگی و اجتماعی و کمیته‌های تخصصی آن مدنظر و مورد توجه است.

زهرا شمس‌احسان، دیگر عضو کمیسیون فرهنگی و اجتماعی شورای اسلامی شهر تهران نیز پارک دانشجو را به‌عنوان یکی از کانون‌های آسیب اجتماعی در شهر تهران معرفی کرده و گفته است: وجود برخی از آسیب‌دیدگان اجتماعی در این بوستان، آن را از حیث استفاده خانوادگی خارج کرده که قطعا باید معاون منطقه و کنشگران برای این موضوع برنامه داشته باشند. تجمع گاه‌وبیگاه افراد معتاد متجاهر در اطراف ساختمان تئاتر شهر نیز فضا را برای خانواده‌ها ناامن کرده است.