ایران - آمریکا؛ در آستانه توافق نهایی

هادی خسرو شاهین، کارشناس مسائل سیاسی در روزنامه سازندگی نوشت: تقریبا کمتر کارشناسی در جهان بود که در تمدید توافق میان ایران و آژانس پس از تاریخ ۲۱ می‌ تردید داشته باشد؛ علت آن هم کاملا روشن بود؛ ایران و آمریکا توانسته بودند در چهار دور از مذاکرات وین به پیشرفت‌هایی دست یابند.

تکلیف تحریم‌های سبز رنگ (قابل رفع) از همان ابتدا مشخص بود و ایالات متحده به خوبی می‌دانست برای احیای برجام باید همه تحریم‌هایی را که قبل از سال ۲۰۱۵ وضع شده بود و در می ۲۰۱۸ توسط دولت ترامپ بازگردانده شده بود، رفع کند. اما در حوزه تحریم‌های زرد رنگ (قابل مذاکره) نیز پیشرفت‌هایی حاصل شده بود؛ از جمله اینکه دولت بایدن پذیرفته بود برای بهره‌مندی ایران از مزایای برجام، تحریم‌ها علیه بانک مرکزی و شرکت ملی نفت ذیل موضوع تروریسم را به حال تعلیق درآورد.

همین پیشرفت‌ها کافی بود تا ایران شرایط داخلی را برای تمدید توافق با آژانس آماده کند. اما آنچه باعث تاخیر چند روزه در اعلام چنین تصمیمی شد، اول بازه زمانی مورد نیاز برای همکاری ایران و آژانس بود و دوم درخواست تروئیکای اروپایی برای دسترسی به محتوای دوربین‌های نظارتی طی سه ماه گذشته بود.

طبیعی بود ایران برای تحت فشار قرار دادن طرف مقابل جهت کسب امتیازات بیشتر و جلو انداختن زمان لغو تحریم‌ها بر تمدید کوتاه مدت توافق و همینطور عدم امکان دسترسی به محتویات دوربین‌ها اصرار داشته باشد.

به نظر می‌رسد دو طرف در موضوع اول به یک زمان مرضی الطرفین دست یافتند، اما در دومی اصرار ایران باعث شد تروئیکای اروپایی برای مسدود نشدن مذاکره عقب نشینی کند و فعلا قید دسترسی به محتویات دوربین‌ها را بزند. در چنین بستری دور پنجم مذاکرات در وین آغاز شده است. ولی با وجود همه دستاورد‌ها موانع مهم و جدی بر سر احیای برجام وجود دارد.

هدف حداکثری ایران این است که لغو تحریم‌ها را به دایره تحریم‌های قرمز (از نظر آمریکا این تحریم‌ها بیشتر جنبه حقوق بشری و تروریسم دارند و قابل مذاکره نیستند) بکشاند؛ در واقع موضع حداکثری ایران این است که همه تحریم‌های دوره ترامپ حتی تحریم‌هایی که بین ۲۰ ژانویه ۲۰۱۷ تا می ۲۰۱۸ علیه تهران وضع شده است، لغو شود؛ اما به نظر می‌رسد این درخواست در یک نقطه توازنی و به عنوان یک دستور کار عمل‌گرایانه به مابقی تحریم‌های زرد رنگ آمریکا از جمله قرار گرفتن سپاه در لیست تروریستی وزارت خارجه تقلیل پیدا کند؛ اما ایالات متحده برای لغو این تحریم‌ها احتمالا امتیازات مهمی از ایران در حوزه راستی آزمایی و حضور بیشتر بازرسان آژانس در تاسیسات هسته‌ای طلب کند.

در عین حالی یکی دیگر از موانع جدی میان ایران و آمریکا در حوزه تحقیق و توسعه و سانتریفیوژ‌های پیشرفته است که در این زمینه هم شاهد اختلافات بسیار جدی هستیم. آمریکا خواستار تخریب سانتریفیوژ‌های پیشرفته یا انتقال آن‌ها به خارج از ایران است و در مقابل کشورمان و همین طور روسیه بر نظارت‌های آژانس بر این دستگاه‌ها در داخل پافشاری می‌کنند (از جمله مهر و موم شدن این دستگاه‌ها در داخل تا تاریخ انقضای برجام).

اختلاف سوم در حوزه توالی و جدول زمان بندی بازگشت به تعهدات است؛ مدل آمریکا گام اولیه در لغو بخشی از تحریم‌ها و سپس راستی آزمایی برنامه هسته‌ای ایران است و در گام نهایی لغو ۷۰۰ تحریم از ۱۵۰۰ تحریم آمریکا؛ در حالیکه ایران بازگشت کامل به تعهدات هسته‌ای خود را منوط به راستی آزمایی لغو تحریم‌های آمریکا کرده است.

این سه حوزه را باید جدی‌ترین موانع باقی مانده در مذاکرات وین دانست. تخمین آمریکایی‌ها قبل از اعلام لیست نهایی نامزد‌های انتخابات ایران این بود که توافق تا اواسط ماه جون در دسترس خواهد بود (یعنی همزمان با پایان روز رای گیری در ایران یا چند روز پس از آن).

اما با این حال می‌توان سه سناریو برای آینده در نظر گرفت؛ اول، توافق تا یک ماه دیگر و همزمان با انقضای همکاری ایران و آژانس؛ دوم، شتاب گرفتن مذاکرات و توافق نهایی تا دو هفته دیگر با توجه به آرایش جدید نیرو‌های سیاسی در انتخابات ایران؛ سوم، سناریوی موکول شدن کل پرونده هسته‌ای ایران به دولت آینده. با این حال با توجه به اتخاذ تصمیم گیری‌ها در حوزه سیاست خارجی در نهاد‌های بالادستی و تعریف مسئله هسته‌ای در حوره خاکستری منافع ایران (حوزه قابل مذاکره و امکان ورود به پروسه بده - بستان) سناریو‌های اول و دوم از امکان عملیاتی بیشتری برخوردار هستند.

آنچه به نظر قطعی می‌اید احیای کامل برجام (با توجه به اجرای کامل جدول زمانبندی) تا پایان سال میلادی قابل دسترسی است. با این همه چنین توافقی را نباید چندان بلند مدت قلمداد کرد. چرا که دولت بایدن پس از احیای برجام و استقرار دولت جدید در ایران به سراغ موضوعات دیگر، از جمله اصلاح برجام، نقش منطقه‌ای و برنامه موشکی خواهد رفت؛ موضوعات بسیار حساسی که دو مورد آخر آن جزو خطوط قرمز منافع و امنیت ملی جمهوری اسلامی تعریف می‌شود. با این حال هیچ بعید نیست که دولت بایدن قبل از انتخابات ریاست جمهوری آمریکا در سال ۲۰۲۴ دوباره به سوی استفاده حداکثری از اهرم خود یعنی تحریم‌ها سوق یابد.