جاباما
۴۸۲۳۳۶
۵۱۹۷
۵۱۹۷
پ

فهم مدرن و متفاوت از حافظ در مشربِ هرمنوتیک

شاید به نظر برسد سخن گفتن از حافظ کار راحتی است. دیوان حافظ جزو اولین کتاب هایی است که هر یک از ما آن را در خانه هایمان می بینیم و می خوانیم. آن را بر سر سفره هفت سین عید نوروز قرار می دهیم و با غزلی از آن، سال نوی خود را آغاز می کنیم.

هفته نامه کرگدن - مریم گودرزی: شاید به نظر برسد سخن گفتن از حافظ کار راحتی است. دیوان حافظ جزو اولین کتاب هایی است که هر یک از ما آن را در خانه هایمان می بینیم و می خوانیم. آن را بر سر سفره هفت سین عید نوروز قرار می دهیم و با غزلی از آن، سال نوی خود را آغاز می کنیم.
ابیات آن جسته و گریخته روی کارت پستال ها، تابلوهای خطاطی، سر در ورودی خانه ها، در پیام ها عاشقانه و حتی روی سنگ قبرها مدام در معرض دیدن و خواندن هستند. به همین دلیل فکر می کنیم حرف زدن از حافظ کار راحتی است، ولی حقیقتا این طور نیست. پای حرف زدن از حافظ که به میان می آید، تازه می فهمیم که این دیوان کوچک و فشرده چه اقیانوس بی انتهایی است که هر کسی را توان شنا کردن در آن نیست. به قول خود حافظ «نه هر که سر بتراشد قلندری دارند».

داریوش آشوری جزو کسانی است که در این وادی قلندری داند. او سال ها پیش برای اولین بار بر پایه نظریه های هرمنوتیک با رویکردی متفاوت، کتابی درباره دیوان حافظ نوشت که بسیار مورد توجه قرار گرفت. کتاب «عرفان و رندی در شعر حافظ» که تا به حال به چاپ سیزدهم رسیده، دریچه ای نو را به فهم شعر حافظ باز کرده است که با خواندن آن می توانیم راحت تر درباره حافظ سخن بگوییم.
فهم مدرن و متفاوت از حافظ در مشربِ هرمنوتیک

شما در زمینه های مختلف و متنوعی کار پژوهشی انجام داده اید و کتاب و مقاله نوشته اید. تجربه تحقیق درباره حافظ چه تفاوت و چه نقاط اشتراکی با کارهای دیگرتان دارد؟

می توانم بگویم که بخش عمده کارهای نوشتاری من، چه به صورت مقاله یا رساله های پژوهشی یا ترجمه، چه در قلمرو علوم سیاسی، چه فلسفه، چه زبان شناسی و ادبیات، نشان های راه گذار یک سالکِ راه دانش است، که من باشم، در فهم وضع خود و جامعه و تاریخ خود، در روزگاری پُرزیر- و- بالا و پردلهره، به یاری دانش ها و ابزارهای فهمی که جهان مدرن در اختیار یک جوینده و پوینده «جهان سومی» قرار می دهد.

خودآگاهی به این جای گرفتگی در وضع «جهان سومی» و دردناکی و آزارندگی این خودآگاهی موتور رانشی بخش عمده کارهای من بوده است، از تالیف «فرهنگ سیاسی» در سن بیست و سه- چهارسالگی، تا درآویختن به نیچه در همان سن- و- سال و سلوکی چهل ساله با او با ترجمه چهار کتاب از او، تا پرداختن به زبان فارسی و تنگناهای آن در رابطه یافتن ما و جهان و زبان ما با جهان تمدن و زبان های مدرن در این جهت بوده است.

در اساس، کوشش برای فهم این تنگنا از دیدگاهی زبان شناسیک و نیز جامعه شناسیک و دست و پا زدن برای بیرون آمدن از فضای این درماندگی با تالیف «دانشنامه سیاسی»، «فرهنگ علوم انسانی»، «زبان باز»، «بازاندیشی زبان فارسی»، و کارهای دیگر، خودآگاه و ناخودآگاه، با همین نیت انجام شده است.

یک وجه اساسی کار من در ترجمه چهار کتاب از نیچه، سرشناس تراز همه، «چنین گفت زرتشت»، و نیز «مکبث» شکسپیر، «شهریار» ماکیاولی، همچنین جلد هفتم «تاریخ فلسفه» کاپلستن هم یک ورزش زبانی برای تجربه تازه در جهت بیرون آوردن زبان فارسی از فروماندگی «جهان سومی» خود بوده است، به یاری میراث ادبی تاریخی آن، و نیز زایا کردن آن در بستر نیازهای زبانی مدرن.

زبان شناسی من پشتوانه ای از اندیشه فلسفی و جامعه شناسیک برای فهم وضعیت خود به عنوان روشنفکر خودآگاه از هبوط جهان خود از «شرق» به «جهان سوم» است و کوشش، در حد توان خود، برای بیرون آمدن از آن با آنچه از جهان مدرن و دانش های آن می توان آموخت.

رفتن به سراغ حافظ و کوشش برای فهم آن وهم در همین بافتار ذهنی قرار می گیرد. یعنی، این که حافظ همچون عصاره اندیشه و احساس و زبان حال جهانِ گریخته «شرقیِ» ما کیست و چه می گوید و منِ امروزین چه نسبتی دارد و من، (من جمعی گیر کرده در میان رسوب های سنگین آن جهان «شرقی» و کشش ها و روزآوری های این جهان «غربی») هنوز چرا به او چسبیده ام یا او چرا مرا رها نمی کند.

در کتاب عرفان و رندی شما یک نخ طلایی در مفاهیم به کار برده شده در دیوان حافظ پیدا کرده اید که توسط تفسیر داستان آفرینش آدم در متون صوفیانه و تفاسیر عرفانی و سازمایه های به کار رفته در آنها تعریف و توضیح داده می شود. هیچکدام از محققان و حافظ شناسان پیش از شما به این نتیجه دست نیافته اند؟

در جوار سنت خوانش صوفیانه و خانقاهی ادبیات فارسی، و از جمله دیوان حافظ، با باد ایده های مدرن که از نیمه های سده نوزدهم- و بیفزایم که: با زور و فشار کولونیالیسم اروپایی- بر ما وزید، خوانش های تازه ای از ادبیات، به ویژه شعر فارسی، به نام «قند ادبی»، رفته- رفته در میان ما شکل گرفت که تقلیدی از روش های متن شناسی و ویرایش («تصحیح» و «تنقیح») متن در اروپا بود. همچین نفوذ ایدئولوژی های مدرن، و بالاتر از همه جامعه باوری (sociologism) و تاریخ باوری (historicism) مدرن، همچون ابزار فهم و تحلیل ادبیات وارد صحنه شد (برای مثال، نگاه کنید به شرح و تفسیر یکی از پیشاهنگان حافظ شناسی مدرن در میان ما، قاسم غنی). به ویژه پس از جنگ جهانی دوم جامعه باوری و تاریخ باوری مارکسیست- لنینیستی در این عرصه میداندار شد.

در جوار این جریان برون- دانشگاهی، با برپایی دانشکده ادبیات در دانشگاه تهران با چیرگی ادیبان برجسته ریشه دار در سنت بر فضای آن، گونه ای خوانش براساس فهم لغت- معنی رواج یافت که کل نظام آموزشی ادبی ما را از دبیرستان تا دانشگاه در بر می گرفت، و کم- و- بیش همچنان می گیرد. تمامی شرح های دیوان حافظ، که به ویژه در این سی- چهل ساله فراوان نوشته شده اند، دراساس همین گونه شرح براساس رابطه لغت و معنی در هر بیت هستند. خوانش آن ها سطر به سطر یا بیت به بیت است. به همین دلیل، شعر حافظ برای ایشان (به گفته یکی از آن پژوهندگان) «پاشان» است.

به عبارت دیگر، حافظ هر جا هرچه دل اش خواسته گفته و باکی از پراکنده گویی و ناهمسازگویی حتی در قالب یک غزل نداشته است. اما، فهم ادیبانه براساس رابطه لغت و معنی در لغت نامه ها نمی تواند رابطه میان متنی (intertextual) و درون متنی اثر را برای شناخت افق معنایی چیره بر متن پی می گیرد و این همان چیزی ست که من فهمیده ام و دنبال کرده ام.

خوانش متن هرمنوتیکی ست، بر پایه جست- و- جوی افق معنایی در دیوان حافظ. این افق، ناگزیر، از دیدگاه علوم انسانی مدرن، با دید منطقی، وابسته به زبان و جهان فرهنگی ست که او در آن می زیسته است. به همین دلیل، خوانش من با رهیافت میان متنی آغاز می شود که رابطه شعر حافظ را با سنت تاویل (هرمنوتیک) صوفیانه بررسی می کند.
فهم مدرن و متفاوت از حافظ در مشربِ هرمنوتیک

هسته اولیه این فکر از کجا آمد که ریشه های مفاهیمی مثل رند، خرابات، زاهد، محتسب و مدعی... رات در قرآن و متون صوفیانه تفسیر داستان آدم پیدا کنید؟

همان رابطه میان متنی، که هم اکنون اشاره کردم، مرا به این راه هدایت کرد. در درآمد کتاب «عرفان و رندی در شعر حافظ، از سویی، و دو متن اساسی گزارش صوفیانه از اسطوره آفرینش آدم در قرآن، از سوی دیگر، یعنی «کشف الاسرار» رشیدالدین میبدی و «مرصادالعباد» نجم الدین رازی، و یا بازتاب آشکار یا نیمه آشکار آن دو متن در بسیاری از ابیات یا تمامی برخی از غزل های حافظ، مرا به فهم رابطه دیوان حافظ با این تاویل صوفیانه از اسطوره آفرینش «آدمِ ابوالبشر» رهنمون شد.

برای مثال، من در هیچ یک از این شرح و تفسیرهای ادیبانه از دیوان حافظ ندیده ام که از رابطه این سربیتِ غزل از حافظ و اشاره آن به اسطوره آفرینش چیزی گفته باشند: «گر من از باغ یک میوه بچینم چه شود؟ پیش پایی به چراغ تو ببینم، چه شود؟» خطاب حافظ در این بیت به دختر همسایه و تمنای وصل او نیست، بلکه با این طبان شوخ- و- شنگِ رندانه به ماجرای «میوه ممنوع» در بهشت اشاره دارد.
آن «باغ» همان باغ بهشت است، جایگاه ازلی آدم و جفت او؛ حوا. خدا به آدم و حوا گفت، از همه میوه های این باغ می توانید بخورید، جز این یکی. امای ان یکی، بنا به گزارش «تورات» از داستان آفرینش به دست خدای یکتا، که به تاویل های اسلامی از آن روایت نیز راه یافته است، در خت معرف نیک و بد است که بر اثر خوردن میوه آن چشمان آدم و حوا به عالم دیگری باز می شود، به عالم دانایی و هشیاری.

به زبان حافظ، پیش پای ایشان «چراغی» روشن می شود که چراغ بینش و دانایی نیک و بد و زشت و زیباست. اما بر اثر همین «پیمان شکنی» و خوردن از «میوه ممنوع» است که ایشان محکوم می شوند که از بهشت به عالم خاکی «هبوط» کنند. یا، بنا به تاویل صوفیانه در این آثار، با «سفر» اختیاری، نه فروافتادن (هبوط)، به مرتبه وجودیِ عالی تری، بالاتر از مرتبه فرشته واری، دست یابند.

یعنی در هستی، میان دو عالم غیب و شهادت، جایگاه «انسانی» یابند. پرسش شوخ و شانه و رندانه حافظ هم در همین باب است، که «چرا؟»، «چه شود؟» اگر من میوه ای از باغ تو بچینم و به روشنی ای دست یابم که بتوانم پیش پای خود را ببینم و راه خود را بیابم؟ زیرا تنها از این راه است که من می توانم استعداد عاشقی پیدا کنم و عاشق تو شوم.

تعداد زیادی از ابیات حافظ را بر پایه روایت تاویلی اسطوره آفرینش تفسیر کرده اید. آیا به نظر شما تک تک ابیات حافظ را می توان بر این پایه تفسیرکرد؟

ضرورتی ندارد که تک- تک بیت ها را تفسر عرفانی کینم، زیرا بیت های بسیاری هست که حافظ بنا به پیشامدها و نیازهای گوناگون خویش گفته است. از جمله آویختن یک یا دو بیت مدحیه به دُم یک غزل عرفانی برای گرفتن صله از شاهی یا وزیری. وارسی کهن ترین نسخه ها نشان می دهد که این گونه بیت ها آویزه های سپسین اند و در اصل غزل ها، که در نسخه های کهن تر دیده می شوند، نبوده اند (من این نکته را در کتاب خود روشن کرده ام.)
فهم افق معنایی دیوان حافظ، یعنی عرفان رندانه است که به ما یاری می کند بسیاری از بیت ها را رمزگشایی کنیم.
این افق میان او و بسیاری دیگر از شاعران همروزگار او، مانند خواجو و سلمان و دیگران، مشترک است و آموزگار بزرگ آن سعدی ست. از جمله با درنگ در دگردیسی های معنایی بسیاری واژه ها، مانند «رقیب»، در پرتو فهم درگریسی گفتمان صوفیانه از فرهنگ زاهدانه به فرهنگ رندانه بسیاری نکته ها در افق اندیشگی حافظ و دیگر شاعران صوفی یا عارف همروزگار او روشن می شود.

در پرتو چنین نگاهی ست که، برای مثال، می توان پی برد که «خطا» در آن بیت معروف «پیر ما گفت خطا بر قلم صنع نرفت...» تا روزگار حافظ در دیوان شاعران، از رودکی تا سعدی، معنای دیگری داشته است. کوشش شگرفی که اهل ایمان پس از حافظ برای کفرزدایی از آن کرده اند یا، به عبارت دیگر، برای ماستمالی کردن معنای به ظاهر کفرآمیز آن، از سویی، یا بزرگ کردن آن به معنای خطای آفریدگار، به دست «کافران»، از سوی دیگر، از آن جهت است که، در کل، به دلیل نبود نگاه تاریخی هرمنوتیکی به این واژه و دگردیسی معنایی آن از «گناه» به «لغزش» و «اشتباه» در مرحله های بعدی، در فهم درست معنای آن درمانده اند.

«خطا» در آن بیت، همچنان که در سراسر دیوان حافظ و در ادبیات پیش از او، به معنای گناه بشری بوده است و اشاره آن به بنیاد اسطوره ای «گناه ازلی» است که با تکیه بر روایت قرآنی ماجرای ازلی در همان عهد ازل بخشوده می شود (نگاه کنید به «عرفان و رندی» به این قلم).

شما در این پژوهش در پی یافتن ساختمان واحدی برای ابیات پراکنده بوده اید. آیا پیش از شما کسی یا کسانی با کمک روش های تحلیلی مدرن تلاش کرده اند به چنین نتیجه ای برسند؟

می توانم بگویم که این شاید نخستین رهیافت روشمندانه با سنجه های تحلیلی فهم مدرن است، نه تنها به دیوان حافظ، بلکه به کل ادبیات صوفیانه در زبان فارسی. البته کسانی در میان پژوهشگران ادبیات، به ویژه شعر، کوشیده اند از راه نظریه های فرمالیست های روس درباره ماهیت شعر و رفتار شاعرانه با زبان، حساب حافظ و شعر او را از دیگران جدا کنند و تنها به او به عنوان «شاعر» بنگرند و بس؛ شاعری که گویا تنها در اندیشه شعرسرایی ست و نه هیچ چیز دیگر. ولی، به گمان من، این دانشوران در این معنا درنگ نکرده اند که کل ادبیات شاعرانه ای که در بستر زبان فارسی از دل نگراش عرفانی برخاسته، درون فرهنگ تصوف و دگردیسی های تاریخی آن ریشه دارد که سپس نام عرفان به خود می گیرد.

شعر صوفیانه و عرفانی اگرچه با «شعر» در معنای جهان روای آن وجه های مشترک دارد، اما پدیده ای ست ویژه در متن فرهنگی که نظریه پردازان روس و جز آن ها از این ژانر ادبیات و شعر آن و فرهنگی که در پشت آن ایستاده است چیزی نمی دانسته اند. در نتیجه، نمی توان با درآویختن به آن تئوری های دفتر و دیوان حافظ را از تمامی ساختار معنایی و حفاظه تاریخی آن تهی کرد و به دفتر شعری فروکاست که یک شاعر تنها به ذوق و پسند شاعرانه خود پرداخته است.

«شعر حافظ همه بیت الغزل معرفت است.» این به هیچ وجه ادعای کوچکی نیست و بازتاب شگرف این دیوان در فضای یک فرهنگ بزرگ تاریخی معنای بسیار بزرگ تر از آن دارد که تنها با فهم ادیبانه بتوان دریافت.
فهم مدرن و متفاوت از حافظ در مشربِ هرمنوتیک

به نظر شما گذشت زمان باعث شده که این کتاب- که در ابتدا باعث جبهه گیری های زیادی شده بود- تاثیری بر نوع تحقیقات و نگرش محققان ادبی بگذارد؟

به هر حال، این کتاب حرف تازه ای و نگرش تازه ای در عرصه ای پیش می کشد ک درباره فهم دیوان حفاظ مدعیان بسیار داشته است و دارد، چه از جبهه سنتی صوفیانه، چه نگرش های نوین «روشنفکرانه». به همین دلیل، در آغاز، در جوار چند نظر مثبت به آن، جنجال های بسیار نیز برانگیخت.

برخی از مدعیان عربده ها کشیدند و پرخاش ها کردند و دیگرانی کوشیدند آن را بکل نادیده بگیرند یا با غر- و- لُندهای پنهانی ادیبانه و روشنفکرانه سرکوب کنند. من انتظار این حمله ها را داشتم و می دانستم که می بایست با شکیبایی این موجه را از سر گذراند. ولی با وجود دوری از فضای ایران برای سال های دراز از چند- و- چون اثرگذاری های آن بی خبر نیستم.

همین که این کتاب سالی یک بار از نو چاپ می شود و اکنون به چاپ سیزدهم رسیده، دلیل روشنی ست بر جاافتادگی آن در فضای فرهنگ ایرانی، به ویژه در میان نسل های جوان تر، که می توانند به من به چشم آموزگار خود بنگرند و ناهمنوایی ها یا تنگ نظری ها و کینه های برخی از سالمندتران یا همسالان مرا نسبت به من ندارند.

به هر حال، در مجموعه برخوردهایی که از راه کتاب و مطبوعات و اینترنت و نیز تماس با برخی دوستان در ایران و در خارج دارم، می دانم که کارهای من در مجموعه از تالیف و ترجمه و جستارنویسی و طرح مسائل زبانی و شیوه نگارش، و همچنین حافظ شناسی، در فضای فرهنگی فارسی نه تنها در ایران که در افغانستان و چه بسا در تاجیکستان هم اثرگذار بوده است.

در این کتاب شما درباره شاعران دیگری همچون سعدی و مولانا و خواجوی کرمانی هم صحبت کرده اید. آیا علاقه مند نیستید و یا در نظر ندارید پژوهشی نظیر این اثر درباره آنها نیز انجام دهید؟

خیرف چنین نیتی ندارم. کار من بیش از آن که «نقد ادبی» باشد در قالب فرهنگ شناسی می گنجد. حافظ به ویژه از آن جهت که یکی از کانون های اصلی فرهنگ صوفیانه و عرفانی ست و این فرهنگ خود یکی از سازمایه های بنیادی عالم فرهنگی و روانِ جمعی ماست، به ویژه وجه «رندانه» آن، بیش از همه ذهن مرا به خود می خواند.
اما پرداختن به حافظ بر زمینه نگاه به کل این فرهنگ و چهره های اصلی آن است. به دنبال آن کتابو چند مقاله درباره، به اصطلاح، «حافظ شناسی» یادداشت های فراوانی درباره روشن کردن منطق و روش این گونه رهیافت به دیوان حافظ دارم که باید آن ها را سامان دهم. در این بررسی تازه همچنین به دگردیسی های معنایی (سمانتیک) برخی واژه های کلیدی در گفتمان شاعرانه عرفانی در پیوند با سیر دگردیسی تصوف زاهدانه به عرفان رندانه خواهم پرداخت.

اولین چاپ کتاب عرفان و رندی در شعر حافظ مربوط به سال 1379 است. آیا در طول این سالیان نظر شما ردباره جنبه یا جنبه هایی از کتاب تغییر نکرده؟

خیر، برخلاف، هرچه پیش تر آمده ام و در این باره اندیشیده ام و کارهای دیگران را هم خوانده ام بیش تر باور کرده ام که من توانسته ام راه درستی را برای فهم حافظ و کل فرهنگ صوفیانه در زبان فارسی بیابم که با سنجه های اندیشه مدرن در مشرب هرمنوتیک خواناست.
پ
برای دسترسی سریع به تازه‌ترین اخبار و تحلیل‌ رویدادهای ایران و جهان اپلیکیشن برترین ها را نصب کنید.
درآمد ماهیانه 5-20 میلیون از توی خونه با موبایل

آموزش رایگان کسب درآمد 5-20 میلیون ماهیانه از خونه و فقط با یه موبایل ساده رو در یک وبینار رایگان آموزشی یاد بگیر

محتوای حمایت شده

تبلیغات متنی

سایر رسانه ها

    ارسال نظر

    لطفا از نوشتن با حروف لاتین (فینگلیش) خودداری نمایید.

    از ارسال دیدگاه های نامرتبط با متن خبر، تکرار نظر دیگران، توهین به سایر کاربران و ارسال متن های طولانی خودداری نمایید.

    لطفا نظرات بدون بی احترامی، افترا و توهین به مسئولان، اقلیت ها، قومیت ها و ... باشد و به طور کلی مغایرتی با اصول اخلاقی و قوانین کشور نداشته باشد.

    در غیر این صورت، «برترین ها» مطلب مورد نظر را رد یا بنا به تشخیص خود با ممیزی منتشر خواهد کرد.

    بانک اطلاعات مشاغل تهران و کرج