از «اچ آی وی» تا «ایدز»

هفته نامه سلامت - پرنیان پناهی: هر ویروسی که وارد بدن می شود به بافت یا عضو خاصی از بدن تمایل بیشتری دارد؛ مثلا ویروس سرماخوردگی معمولا در حلق ما گیرنده دارد و به همین دلیل بیماران سرماخورده دچار خارش گلو، سرفه و... می شوند.

گیرنده های ویروس اچ آی وی/ ایدز هم روی گلبول های سفید سوار می شوند و اگر فعالیت ویروس ها قطع نشود، بیمار وارد مرحله جدی بیماری موسوم به ایدز می شود و در نهایت، در صورت عدم درمان، جانش را از دست می دهد.


این بیماری هزینه زیادی نیز بر دوش سیستم بهداشتی- درمانی کشور می گذارد. در این مطلب در آستانه روز جهانی ایدز با دکتر حمید عمادی، متخصص بیماری های عفونی و عضو هیات علمی دانشگاه علوم پزشکی تهران، درباره شیوه های جلوگیری از ورود ویروس به بدن و راهکارهای ایستادگی در مقابل آن پس از ابتلا به ایدز گفت و گو کرده ایم.

در بیماری ایدز، ویروس کدام سلول ها را هدف می گیرد؟

در این بیماری لنفوسیت ها که نوعی از گلبول سفید و مسوول مقابله با ویروس ها هستند به عنوان گیرنده عمل می کنند. ویروس روی گلبول هایی می چسبد که گیرنده ای به نام سی دی ۴ دارند، وارد گلبول می شود و شروع به تکثیر و تخریب آنها می کند.

آیا ویروس از همان بدو ورود فعالیت خود را شروع می کند؟

بله، ویروس از همان بدو ورود به بدن فعال است و برای اینکه بتواند بدن را ضعیف کند باید گلبول ها را از بین ببرد. این کار به طور تدریجی انجام می شود. در بدو ورود ویروس اچ آی وی، تعداد گلبول های سفید زیاد است و با از بین رفتن تعدادی از آنها علائمی در بیمار دیده نمی شود. با کم شدن مداوم تعداد گلبول های سفید که معمولا این روند ۲ تا ۱۰ سال هم طول می کشد علائم در فرد آشکار می شود. یکی از علائم بیماری که پزشک را به شک می اندازد، وجود عفونت های فرصت طلب در بدن بیمار است که در یک فرد سالم نمی تواند باعث بروز بیماری شود.

مگر در آزمایش بیماران سطح گلبول های سفید چقدر پایین می آید؟

در آزمایش سطح لنفوسیت سی دی ۴ اندازه گرفته می شود که در حالت طبیعی باید حدود ۲۰۰۰ عدد در هر میلی متر مکعب خون باشد. وقتی مقدار از ۲۰۰ واحد کمتر می شود، عفونت های فرصت طلب دست به کار می شوند. وقتی تعداد لنفوسیت سی دی ۴ به کمتر از ۲۰۰ می رسد، می گوییم بیمار از مرحله اچ آی وی مثبت وارد فاز بیماری ایدز شده است. ایدز مراحل آخر و وخیم بیماری است. تا ۲ دهه اخیر بیمارانی که وارد این مرحله می شدند، فوت می کردند.

چند روز بعد از ورود ویروس به بدن می توان آن را شناسایی کرد؟

آزمایش نمی تواند عملا ویروس را شناسایی کند. ولی بدن، آنتی بادی یا پادزهری علیه ویروس می سازد که با آزمایش قابل شناسایی است. اگر در بدن بیمار، آنتی بادی وجود داشته باشد با روشی به نام الیزا می توان وجود ویروس در بدن را تایید کرد. این آزمایش بسیار ارزان است و افرادی که به وجود این ویروس در بدنشان مشکوک هستند می توانند آن را انجام دهند اما ویروس ۳ هفته و گاهی هم تا ۳ ماه با آزمایش تشخیص داده نمی شود چون بدن انسان فرصت ساخت آنتی بادی یا پادزهر را پیدا نکرده است.

اگر کسی مقاربت جنسی مشکوکی طی چند روز اخیر داشته باشد، آیا راهی وجود دارد که خیلی زودتر از وجود ویروس در بدنش مطلع شود؟

روش آزمایشی دیگر هم وجود دارد که ویروس را ۱۲ تا ۱۴ روز بعد از ورود به بدن تشخیص می دهد. این روش دقیق تر پی سی آر (PCR) نام دارد که گران تر از روش الیزاست. معمولا برای افرادی که به پزشک مراجعه می کنند همان تست الیزا درخواست می شود.


PCR وقتی درخواست می شود که خود بیمار بخواهد و توان مالی اش را داشته باشد یا وقتی که بیمار اچ آی وی مثبت است و می خواهیم از شمارش ویروس مطلع شویم تا مرحله بیماری مشخص و در صورت لزوم درمان آغاز شود. البته در آمریکا برای غربالگری از PCR استفاده می شود ولی در کشور ما معمول نیست.

درباره روش های جدید درمان ایدز برای ما بگویید.

بیماری ایدز درمان دارد ولی درمانش قطعی نیست. درمان آن مانند درمان دیابت است که با مصرف دارو و انسولین کنترل می شود ولی اگر دارو مصرف نشود، میزان قند خون افزایش می یابد. دارو میزان ویروس در خون را تقریبا به صفر می رساند اما دارو اصلا نباید قطع شود چون باعث عود ویروس خواهد شد.

تفاوت درمان امروزی با درمان های قدیمی تر چیست؟

قبلا داروهای ایدز گران و پرعارضه بود و در دسترس همگان قرار نداشت. بیماران مجبور بودند روزی ۱۰ دارو مصرف کنند. داروها فقط برای بیمارانی که لنفوسیت سی دی ۴ کمتر از ۲۰۰ داشتند و وارد فاز ایدز شده بودند، تجویز می شد اما کم کم داروهایی وارد بازار شد که عارضه کمی داشتند. ۱۰ دارو به ۳ دارو رسید و در حال حاضر همان ۳ دارو هم در یک دارو ادغام شده است.

تعداد دارویی که شرکت ها تولید کردند نیز بیشتر شد و بیماران راحت تر به دارو دسترسی پیدا کردند. اینجا بود که پزشکان تصمیم گرفتند قبل از ورود بیمار به مرحله ایدز درمان را شروع کنند یعنی وقتی که لنفوسیت سی دی ۴ کمتر از ۳۵۰ است.

مدتی بعد محققان درباره شروع مصرف دارو به نتیجه دیگری رسیدند؛ اینکه دارو را وقتی تجویز کنند که لنفوسیت سی دی ۴ بیمار بین ۳۵۰ تا ۵۰۰ است. در مقالات جدیدی که در سال ۲۰۱۶ چاپ خواهد شد قرار بر این است که به همه بیماران و با هر سطح لنفوسیت سی دی ۴ دارو داده شود.

با قطع دارو ویروس دوباره به گلبول ها حمله ور خواهدشد؟

داروها فقط می توانند ویروس موجود در خون را از بین ببرند و ویروس ها همچنان در دل لنفوسیت ها پنهان هستند یا به عبارتی عقب نشینی کرده اند. با قطع دارو ویروس ها دوباره از لانه خود بیرون خواهند آمد. دارو باعث می شود سیستم ایمنی بیمار قوی شود و بیمار زندگی عادی مشابه با افراد سالم داشته باشد.

بعضی از بیماران همسر دارند، آیا احتمال انتقال به همسر با وجود درمان مناسب وجود دارد؟

بیمار ناقل اچ آی وی در هر شرایطی ممکن است ویروس را به همسر خود انتقال دهد ولی هرچه میزان سی دی ۴ بیمار کمتر باشد، احتمال انتقال ویروس از طریق مقاربت بیشتر است. سی دی ۴ پایین به معنای این است که تعداد ویروس در خون بالاست. البته یکی از سیاست های تجویز دارو این است که سطح ویروس را در خون بیمار پایین و احتمال انتقال به دیگران را کمتر کنیم که می تواند به عنوان یک روش پیشگیری از ایدز باشد.

زنان مبتلا به ایدز می توانند باردار شوند؟

قبل از اقدام به بارداری بیمار حتما باید با پزشک مشورت کند. دارویی که تجویز می شود درواقع ترکیبی از ۳ قرص است که یکی از آنها برای جنین مضر است. در یکی- دو ماه اول بارداری این دارو باید حذف شود. احتمال انتقال به جنین با درمان بسیار کم است.

بیماران همیشه باید تحت نظر پزشک باشند؟

بله چون داروها رایگان در دسترس بیماران قرار می گیرد و بیماران باید برای دریافت دارو به پزشک یا مراکز بهداشتی به نام مرکز مشاوره بیماری های رفتاری که در همه شهرها وجود دارد، مراجعه کنند. گاهی ویروس نسبت به دارو مقاوم می شود که در این مواقع دارو باید عوض شود.

چرا آمار ایدز زنان افزایش یافت؟

دکتر کتایون طایری - متخصص بیماری های عفونی: شکی نیست که انتقال ویروس از راه مقاربت رو به افزایش است. تا چند سال گذشته، ۸۰-۷۰ درصد موارد ابتلا از طریق سرنگ آلوده بود ولی در حال حاضر بسیاری از بیماران شناسایی شده دلیل ابتلا را مقاربت جنسی پرخطر ذکر می کنند. تغییر الگوی انتقال از سرنگ آلوده به روابط جنسی پرخطر چندان هم دور از انتظار نبود چون برای مراکز متعددی راه اندازی شد که سرنگ استریل در اختیار معتادان قرار می دهند، مصرف متادون را جایگزین می کنند و با آموزش این راه انتقال را تا حدودی زیادی مسدود می کنند ولی توجه زیادی به راه های انتقال جنسی نشد و ما شاهد چنین نتیجه ای هستیم.

شاید اینطور به نظر برسد که تعداد زنان مبتلا به ویروس اچ آی وی در جامعه زیاد شده، در حالی که در چند سال اخیر خانم های اچ آی وی مثبت که از بیماری خود اطلاع نداشتند، بیشتر شناسایی شده اند. اغلب آنها زنانی هستند که همسر مبتلا به اچ آی وی دارند و بیماری را از همسرانشان گرفته اند. بعضی از آنها از همسر معتادشان جدا می شوند و دوباره ازدواج می کنند بدون اینکه از بیماری خود اطلاعی داشته باشند. به همین دلیل هنوز شاهد تولد نوزادان اچ آی وی مثبت هستیم که از مادران مبتلا متولد می شوند. در حالی که اگر مادر باردار از بیماری اش اطلاع داشت و دارو مصرف می کرد، این اتفاق نمی افتاد. مصرف دارو توسط مادر باردار احتمال انتقال ویروس را از ۴۰ درصد به کمتر از ۱ درصد می رساند.


گروهی از زنان مبتلا در سنین پایین هستند و به سن ازدواج نرسیده اند. این گروه دخترانی هستند که بیماری را از مادرانشان گرفته اند یا در اثر روابط خارج از عرف به آن مبتلا شده اند. بد نیست به مواد مخدر محرک هم اشاره ای داشته باشیم که به راحتی در دسترس نوجوانان و جوانان قرار می گیرد. مصرف این مواد باعث می شود رفتارهای بی محابا و خطرناکی مثل روابط جنسی پرخطر، تزریق مواد مخدر و... از آنها سر بزند و خطر ابتلا به اچ آی وی بالا برود.

ارتباط سازمان هایی که در زمینه بیماری های رفتاری فعالیت می کنند باعث شده زنان بهتر بتوانند خانواده خود را هدایت کنند و مانع از انتشار ویروس به دیگران شوند. وقتی بیمار شناسایی می شود او را به مرکز مشاوره بیماری های رفتاری ارجاع می دهند، این مراکز حمایت های درمانی و مراقبتی خوبی ارائه می دهند.

موارد مربوط به رازداری در این مراکز کاملا رعایت و اعتماد بیماران بعد از یکی- دو جلسه جلب می شود. مساله مهمی که باید به آن توجه ویژه داشت یافتن بیماران است. تعداد افرادی که از بیماری خود اطلاع ندارند بسیار زیاد است. بعد از یافتن بیماران سیستم بهداشتی می داند چگونه آرامش و سلامت را به آنها برگرداند. البته افرادی که اعمال پرخطر رفتاری دارند خودشان باید به مراکز مراجعه کنند و بدانند که راه های زیادی در مورد کنترل بیماری وجود دارد.

با چه کسانی از ایدزمان حرف بزنیم؟

دکتر محمد اربابی - روان پزشک: پنهانکاری و پوشیده صحبت کردن درباره بیماری ایدز باعث می شود مردم اطلاعات کافی در این زمینه به دست نیاورند و شمار مبتلایان روز به روز افزایش یابد. ایدز یک بیماری عفونی و رفتاری است؛ یعنی ورود ویروس به بدن عمدتا نتیجه یک اختلال رفتاری مانند سوءمصرف مواد یا روابط پرخطر جنسی (داشتن شرکای جنسی متعدد) است. به این دلیل توجه به سلامت روان و شیوه آموزش رفتار درست نقش مهمی در پیشگیری از بیماری دارد. بیماری ایدز باعث رعب و وحشت مبتلایان می شود ولی در هر شهری مراکز مشاوره ای وجود دارد که به افراد قبل و بعد از آزمایش آموزش کافی داده می شود.

مبتلایان باید بدانند وجود ویروس اچ آی وی در بدن برابر با بیماری ایدز نیست و بیماران هم با مراقبت های بهداشتی می توانند زندگی عادی داشته باشند. اما از آنجایی که نام این بیماری هنوز در کشور ما جا نیفتاده لزومی ندارد فرد مبتلا درباره بیماری اش با افرادی که تماس فیزیکی ندارد، صحبت کند. البته به جز پزشک و افراد مطمئنی که در مراکز مشاوره قصد کمک کردن به او را دارند، مبتلایان باید به کسانی که در تماس نزدیک با او هستند موضوع را اطلاع دهند، به خصوص همسر که شریک جنسی است و احتمال انتقال ویروس به او از راه مقاربت وجود دارد.

به هر حال، برداشت ها متفاوت است و قضاوت های متنوعی می شود که ممکن است برای بیمار و خانواده اش مساله ساز باشد. گاهی خانواده ها به دلیل ناآگاهی درباره بیماری، عضو مبتلا را طرد می کنند یا از او فاصله می گیرند. این کار آسیب روانی زیادی به بیماران وارد می کند. متاسفانه بیماری ایدز انگ سنگینی بر افراد وارد می کند و از دیدگاه عموم جامعه، فرد مبتلا انسانی است که از چارچوب اخلاقی خارج شده در حالی که دلایل بسیاری زیادی برای ابتلا وجود دارد و بسیاری از بیماران به طور اتفاقی وارد این چرخه شده اند. نگاه اخلاقی منفی جامعه باعث می شود مبتلایان بیماری را پنهان کنند و به مراکز درمانی مراجعه نکنند. همین پنهان کاری و درمان نامناسب باعث انتشار ویروس به دیگران می شود.

۱۰ ملاحظه اخلاقی در باب ایدز

دکتر حمیدرضا نمازی - عضو گروه اخلاق پزشکی دانشگاه علوم پزشکی تهران:

یکم: ایدز از آن بیماری هایی است که پیوست اخلاقی بلندبالایی دارد، اعتیاد و بی مبالاتی در رابطه جنسی ۲ متهم ابتلا به این بیماری اند. از این رو وفادار بودن و اصلاح نفس ۲ توصیه مهم اخلاقی اند که بر پیشگیری از ایدز سایه افکنده اند.

دوم: کسانی که بی پروایی جنسی می کنند یا به دام مواد مخدر پناه می برند. بیش از آنچه که فکر می کنند در تیررس ابتلا به ایدز هستند اما از آن طرف هرکس که مبتلا شد آن چنان نکرده است. حواسمان باشد به قول منطقیون دچار تعمیم شتابزده نشویم.

سوم: ایدز بیش از هر بیماری دیگری مستعد قضاوت اخلاقی است. انگ زنی یکی از بداخلاقی های حوزه سلامت است. به همان اندازه که باید بر پاکیزگی جنسی و سلامت اراده و مذمت اعتیاد تاکید شود، باید از زنگ زنی پرهیز کرد. انگ زنی، گاهی می تواند با مخفی کردن یک بیماری به گسترش آن بینجامد.

چهارم: در قبال کسانی که رفتار پرخطری نداشته و به این بیماری مبتلا شده اند نیز وظیفه اخلاقی سنگینی بر عهده جامعه است.


پنجم: اینکه من به واسطه شیوه زندگی ام مستحق ابتلا به ایدز بوده ام یا نه، مساله ای خارج از صلاحیت و حوصله حوزه سلامت است. ویژگی ممتاز و متمایز حوزه سلامت این است که درمان و ارائه خدمت را موکول به قضاوت در باب خوبی یا بدی آدم ها نمی کند.

ششم: بدیهی است که مثلا وزارت کار، متکفل کسانی که نمی خواهند کار کنند، نیست. وزارت بازرگانی نیز متکفل دزدها و قاچاقچی ها نیست اما وزارت بهداشت و به طور عام حوزه سلامت هم متکفل آدم خوب هاست هم متکفل مجرمان و آدم بدها! بماند که ارزیابی آدم ها در ترازوی خوب و بد اخلاقی کار من و شما نیست.

هفتم: حمایت از معتادان و سایر گروه های مبتلا به رفتارهای پرخطر به معنای مماشات یا تایید آن شیوه زیستن نیست. مادر ترزا می گفت من معتادها را دوست دارم اما از اعتیاد متنفرم. یادمان باشد حمایت حوزه سلامت از مبتلایان به رفتارهای پرخطر، به معنای مشروعیت دادن به آن رفتارها نیست.

هشتم: خرده معلومات در باب ایدز و اچ آی وی، گاهی به منزوی کردن غیرمعقول مبتلایان به آن منجر می شود. تبعیض علیه بیماران مبتلا به ایدز در محیط کار یا تحصیل یا هر جا که بیماری فرد خللی در عملکردش ایجاد نمی کند، امری مذموم و غیراخلاقی است. لزوم آگاهی رسانی در این خصوص وظیفه ای بر دوش رسانه هاست.

نهم: مبتلایان به ایدز را ایدزی ننامیم. ایدز جزئی از جسم آنهاست، نه همه وجودشان.

دهم: ما همه در برابر هم مسئولیم و در برابر بیماران و ناتوانان و درماندگان مسئول تر. درنگ کنیم؛ مبتلایان به ایدز حق زندگی اجتماعی دارند.

* متخصص بیماری های عفونی و فلوشیپ اچ آی وی، مشاور ملی اچ آی وی وزارت بهداشت