توپولوف ۹۵؛ پرواز خرس در آسمان ایران

مجله دیجی کالا - مهدی مومن زاده: چند روز پیش فیلمی در اینترنت منتشر شد که در آن، هواپیماهای «اف-۱۴ تام‌کت» ایرانی، بمب‌افکن‌های روسی را اسکورت می‌کردند. این بمب‌افکن‌ها برای بمباران محل استقرار تروریست‌ها در خاک سوریه، از آسمان ایران گذر می‌کردند.

در این فیلم، انواع بمب‌افکن‌های روسی دیده می‌شد؛ بمب‌افکن‌های استراتژیکی که عمدتا در زمان شوروی ساخته یا دست‌کم طراحی‌ شده‌اند. علاوه بر تام‌کت‌های ایرانی، یکی از بمب‌افکن‌ها بیشتر از بقیه جلب توجه می‌کرد.

هواپیمایی بسیار بزرگ و پر سر و صدا با چهار موتور پروانه‌ای که ظاهری کاملا آنتیک دارد. اسم این هواپیمای پیر، «توپولوف ۹۵» است که در ناتو با نام «خرس» شناخته می‌شود. بمب‌افکنی ۶۰ ساله که پرواز آن، یادآور سال‌های سخت و طولانی جنگ سرد است.

شاید باور نکنید اگر بگوییم این هواپیما که هنوز پرواز می‌کند، دقیقا بعد از جنگ جهانی دوم ساخته شده و متعلق به عصر استالین است.

پروژه‌ی ساخت توپولوف ۹۵ در اوایل دهه‌ی ۱۹۵۰ کلید خورد و در سال ۱۹۵۶ وارد خدمت شد. این هواپیما به عنوان رقیبی برای بمب‌افکن آمریکایی «بی-۵۲ استراتوفورترس» (B-۵۲ Stratofortress) به دست مهندسی به نام «آندره توپولوف» (Andrei Tupolev) طراحی شد.

فیلم مربوط به اسکورت توپولوف ۹۵ توسط تام‌کت‌های ایرانی در آسمان ایران را می‌توانید از این‌جا ببینید:


ولی آمریکایی‌ها بمب‌افکن‌های خیلی خوبی به نام «بی-۲۹ سوپرفورترس» (B-۲۹ Superfortress) داشتند که در ماه‌های پایانی جنگ جهانی دوم، مرتب با آن شهرهای ژاپن را بمباران می‌کردند.

بی-۲۹ دقیقا همان هواپیمایی است که بمب‌های اتمی را روی شهرهای هیروشیما و ناکازاکی ژاپن انداخت. پدافند هوایی و هواپیماهای ژاپنی،‌ گه‌گاه می‌توانستند بعضی از این بمب‌افکن‌ها را هدف قرار دهند.

آن‌هایی که جان سالم به در می‌بردند، ولی آسیب دیده بودند، مجبور به فرود اضطراری در خاک شوروی می‌شدند. بدین ترتیب چند فروند بمب‌افکن پیشرفته‌ی بی-۲۹ آمریکایی، مثل هدایای آسمانی برای مهندسان شوروی به زمین آمد.

آندره توپولوف توانست به کمک دیگر مهندسان روسی، این هواپیما را کالبد شکافی کند و با مهندسی معکوس، اولین بمب‌افکن بزرگ با توانایی حمل بمب اتمی این کشور را به نام «توپولوف ۴» بسازد. از آن‌جا که سازمان ناتو خیلی دوست دارد روی هواپیماهای روسی اسم بگذارد، نام این یکی را «گاو» (Bull) گذاشت.

حالا با ساخت توپولوف ۴، اتحاد جماهیر شوروی صاحب هواپیمایی با توانایی حمل بمب اتمی شده بود. ولی این هواپیما یک مشکل اساسی داشت. مشکل این بود که برد پروازش کم بود و نمی‌توانست به شهرهای آمریکا برسد تا در صورت بروز جنگ احتمالی، مثلا یک بمب اتمی روی نیویورک بیندازد.


بنابراین در سال ۱۹۵۲، دولت شوروی از شرکت توپولوف و رقیب آن یعنی «مایازیشیف» (Myasishchev) خواست بمب‌افکنی بسازند که بتواند ۱۱ تن بمب را تا فاصله‌ی ۸۰۰۰ کیلومتری حمل کند؛ دقیقا مسافتی که برای رسیدن به قلب آمریکا نیاز است.

مایازیشیف هواپیمایی چهار موتوره و بسیار پیشرفته به نام «ام-۴» ساخت که در ناتو با نام «گاومیش آمریکایی» شناخته شد.

این هواپیما فناوری‌های جدیدی را به کار گرفته بود که کاملا در مرزهای توانایی‌های فنی مهندسان شوروی قرار داشت. به همین دلیل بسیاری از این فناوری‌ها پختگی لازم را نداشتند و این باعث شده بود که ام-۴ خیلی هواپیمای قابل اعتمادی نباشد.

در عوض توپولوف تلاش کرد از فناوری‌هایی که قبلا امتحان خود را پس داده بودند استفاده کند و خیلی به دنبال ایجاد انقلاب تکنولوژیکی در بمب‌افکن جدید خود نباشد. بدین ترتیب شرکت توپولوف هواپیمایی به نام توپولوف ۹۵ را ساخت. همان هواپیمایی که اولین بار در سال ۱۹۵۶ وارد خدمت شد و چند روز پیش از آسمان ایران هم رد شد.


توپولوف ۹۵ یک هواپیمای غول‌پیکر است. این بمب‌افکن ۴۶ متر طول دارد و فاصله‌ی نوک دو بال آن از یکدیگر، ۵۰ متر است. این هواپیمای ۹۰ تنی با چهار موتور «توربوپراپ» به پرواز در می‌آید.

نوعی موتور توربینی گازی که به جای استفاده‌ی مستقیم از فشار گاز خروجی به عنوان پیشران، از گردش محور توربین برای گرداندن پروانه استفاده می‌کند.

این موتورها می‌توانند توپولوف ۹۵ را با سرعت ۸۰۰ کیلومتر بر ساعت به پرواز در آورند. به هر صورت آن زمان فناوری ساخت موتورهای جت در شوروی آن‌قدر پیشرفت نکرده بود که بتواند مثل بی-۵۲ از چنین موتورهایی استفاده کند.

برخلاف دیگر هواپیماهای مجهز به موتور پروانه‌ای، بال‌های این هواپیما عمودی نیست و ۳۵ درجه به عقب خم شده است تا بدین ترتیب خیلی آسان‌تر به سرعت‌های زیاد برسد.


به هر موتور، دو پروانه‌ با تیغه‌هایی به طول ۵٫۴ متر نصب شده که برخلاف جهت یکدیگر گردش می‌کنند. این گردش خلاف جهت، باعث می‌شود که موتور بهینه‌تر کار کند ولی در ضمن سر و صدای خیلی زیادی ایجاد می‌شود.

به همین دلیل هم توپولوف ۹۵ به عنوان پر سر و صداترین هواپیمای جهان شناخته می‌شود و ادعا شده که حتی زیردریایی‌های آمریکایی وقتی زیر آب هستند می‌توانند به هنگام عبور این هواپیما از بالای سرشان، با استفاده از گنبدهای سونار خود، صدای آن را بشنوند.

جنگنده‌هایی که آن را اسکورت می‌کنند هم صدای آن را بلندتر از صدای موتورهای هواپیمای خود می‌شنوند.


رسالت نخست این هواپیما، بمباران اهداف زمینی بود. با این حال زمانی که فناوری موشک‌ها پیشرفت کرد دیگر این وظیفه کمتر به کار می‌آمد.

ولی طراحی توپولوف ۹۵ به صورتی است که به راحتی می‌توان آن را ارتقاء داد و برای ایفای نقش‌های جدید استفاده کرد. مثلا یکی از نقش‌های جدیدتر این هواپیما، گشت دریایی است.

این هواپیما در دوران جنگ سرد در آسمان اقیانوس‌های جهان پرواز و بر رفت و آمد کشتی‌های غربی نظارت می‌کرد. حتی می‌توانست به سواحل آمریکا نزدیک شود و آن‌ها را زیر نظر بگیرد. بعدها این هواپیما به صورتی تغییر کرد که بتواند موشک‌ کروز حمل کند.


یکی از مدل‌های خیلی تغییر یافته‌ی این هواپیما که حتی نام آن هم تغییر کرد، «توپولوف ۱۲۶» بود که در ناتو با نام «خزه» شناخته می‌شد.

این نخستین هواپیمای کنترل و هشدار زودهنگام هوابرد شوروی بود. رادار بزرگ پرنده‌ای که می‌توانست نزدیک‌شدن هواپیماهای دشمن را هشدار دهد.

این دقیقا کاری بود که هواپیماهای E3 سنتری آواکس آمریکایی انجام می‌دادند. حتی یک نسخه‌ی مسافربری از این هواپیما با نام «توپولوف ۱۱۴» هم ساخته شد که با سرعت ۸۷۰ کیلومتر بر ساعت، هنوز هم سریع‌ترین هواپیمای توربوپراپ جهان است.


قدرتمند‌ترین بمب هسته‌ای جهان به نام «تزار» در سال ۱۹۶۱ از این هواپیما پرتاب شد. این هواپیما یک بمب هیدروژنی با قدرت انفجار معادل ۵۰ مگاتن TNT را در منطقه‌ای از قطب شمال رها کرد.

به این بمب چتری وصل شده بود که باعث کاهش سرعت سقوط آن می‌شد و در نتیجه هواپیما فرصت بیشتری برای گریختن از مهلکه داشت. قدرت این بمب ۱۰ برابر همه‌ی بمب‌هایی بود که در طول جنگ جهانی دوم استفاده شد و هرچند که هواپیما ۴۵ کیلومتر از آن دور شده بود، ولی موج انفجار یک کیلومتر آن را به بالا پرتاب کرد.

قبلا به خلبان و کادر پرواز گفته شده بود که احتمالا جان شما در معرض خطر قرار می‌گیرد و آن‌ها برای جلوگیری از نابینا شدن بر اثر نور شدید انفجار هسته‌ای، عینک آفتابی مخصوص به چشم داشتند.

روس‌ها حتی به این فکر افتادند که توپولوف ۹۵ را با انرژی هسته‌ای به پرواز در آورند. نسخه‌ای بسیار تغییر یافته از این هواپیما به نام «توپولوف 95 LAL» ساخته شد که رآکتوری کوچک در آن قرار داده شده بود. این هواپیما ۴۰ پرواز انجام داد که در بیشتر آن‌ها، رآکتور اتمی خاموش بود.

پرسش اصلی این بود که آیا یک هواپیما می‌تواند با همه‌ی دیوارهای سنگین‌وزن محافظی که دور رآکتور قرار دارد و سرنشینان را از تشعشعات هسته‌ای در امان نگه می‌دارد پرواز کند یا خیر. این پروژه در همان دهه‌ی ۱۹۶۰ تعطیل شد، ولی آزمایش‌ها و پروازها نشان دادند که از نظر فنی امکان این کار وجود دارد.


از دهه‌ی ۵۰ میلادی، بیش از ۵۰۰ توپولوف ۹۵ ساخته شد. به نظر می‌رسد اکنون ۵۵ فروند از آن‌ها در نیروی هوایی روسیه در حال خدمت باشند که بیشتر آن‌ها برای گشت دریایی به کار می‌آیند.

درست مثل بمب‌افکن‌های بی-۵۲ آمریکایی، به نظر می‌رسد که یافتن جایگزین برای توپولوف ۹۵ مشکل باشد.

این هواپیما همچنان بهینه‌سازی و به روز می‌شود تا دست کم تا سال ۲۰۴۰ پرواز کند. آن زمان سن این هواپیما ۹۰ سال می‌شود و بنابراین می‌توان دقیقا آن را یک اثر باستانی پرنده نامید.