مصرف دگزامتازون اعتيادآور است؟

مجله سیب سبز - سارا ميرشجاعي: بسياري از ما زماني كه بيمار مي‌شويم، توقع بالايي از درمان داريم؛ يعني مي‌خواهيم به محض مصرف دارو بهبود پيدا كنيم. چندان هم برايمان مهم نيست که بيماري از بين مي‌رود يا علائم آن؛ فقط مي‌خواهيم ظرف چند دقيقه به طرز معجزه‌آسايی بهبود پیدا کنیم. به همين دليل هميشه آمپول را به قرص ترجيح مي‌دهيم.

تازه به اينها، مصرف دارو براي كاربردي غير از درمان را هم اضافه كنيد؛ مثلا از داروها براي زيبايي يا افزايش وزن استفاده مي‌كنيم؛ بدون آنكه بدانيم مصرف نابجا و خودسرانه داروها هرقدر هم كه جزو داروهاي ساده باشند گاهي عوارض جبران‌ناپذيري به دنبال دارد. دگزامتازون هم يكي از همين داروهاست كه به دلايل مختلف مثل آبریزش بینی، سرماخوردگی یا حساسیت بي‌رويه و خودسرانه مصرف مي‌شود.

دگزامتازون؛پيشرو در مصرف

چندي پيش باشگاه خبرنگاران جوان خبري منتشر كرد كه نگران‌كننده بود؛ دگزامتازون پرمصرف‌ترين داروي كشور است. به‌هرحال هر دارويي اساسا براي درمان ساخته مي‌شود اما برخي داروها عوارض نگران‌كننده‌اي هم به همراه دارند؛ خصوصا اگر بي‌رويه مصرف شوند. دگزامتازون يكي از همين داروهاست كه عوارض آن غيرقابل انكار است. بايد بدانيم چرا اين دارو پرمصرف‌ترين داروي كشور شده است و عوارض آن چيست. براي اين منظور با دكتر سيما صدراي، داروساز و دكتر فاطمه سليماني، دبير كميته كشوري تجويز و مصرف منطقي داروي وزارت بهداشت گفت‌وگو كرديم تا موضوع را از پایه بررسي كنيم.


دكتر سيما صدراي، داروساز:

دگزامتازون چيست؟

دگزامتازون جزو كورتيكواستروئيدها يا همان كورتون‌هاست و البته از نوع قوي كورتون‌ها هم محسوب مي‌شود. اين دارو دارای اثرات ضد التهابی و ضدحساسيتی است و روی سيستم ايمني بدن اثر سركوب كنندگي دارد. درحقيقت دگزامتازون شبيه هورمون‌هاي غده فوق كليه عمل مي‌كند و معمولا زماني تجويز مي‌شود كه نياز به سركوب سيستم ايمني باشد يا ترشح هورمون‌هاي غده فوق كليه دچار اختلال شده باشد. دگزامتازون در اشكال قرص، آمپول، شربت و در موارد خاص، قطره چشمي و پماد پوستي موجود است.

در چه مواردی تجویز می‌شود؟

به‌طور كلي دگزامتازون در مواردي كه التهاب يا حساسيت وجود داشته باشد استفاده مي‌شود. اين دارو سيستم ايمني بدن را سركوب مي‌كند و التهاب را از بين مي‌برد. از دگزامتازون در آلرژي، التهابات آرتريت يا آرتروز شديد، آسم، انسداد ريوي و مجاري تنفسي، خروسك، تورم مغزي، سل (همراه آنتي بيوتيك)، شيمي‌درماني (به عنوان داروي همراه) و. . . استفاده مي‌شود.

چه كساني ممنوعيت مطلق مصرف دارند؟

دگزامتازون بر سيستم ايمني بدن اثر دارد اما به لحاظ مولكولي، تا ۳ روز بيشتر در بدن نمی‌ماند. البته اگر دارو به صورت عضلاني تزريق شود ممكن است زمان بيشتري در بدن باقي بماند. در مواردي مثل هنگام واكسن زدن، وجود بيماري‌هاي ويروسي، بيماري‌هاي قارچي سيستميك (قارچ داخل بدن) و. . . كه سيستم ايمني بيمار ضعيف شده است، مصرف كورتون‌ها خصوصا دگزامتازون مي‌تواند سبب سركشي و بدتر شدن بيماري شود. در اين موارد به هيچ عنوان نبايد دگزامتازون مصرف شود.

براي سرما خوردگي دگزامتازون مصرف نكنيد

دگزامتازون به علت دارا بودن خاصيت ضدالتهابي متاسفانه در ايران براي سرماخوردگي و حساسيت‌هاي جزيي هم تجويز مي‌شود كه به هيچ عنوان توصيه نمي‌شود. در دنيا دگزامتازون موارد مصرف خاص خود را دارد و براي اين موارد هم دستورالعمل دارند. اما متاسفانه در كشور ما مصرف بي‌رويه اين دارو مشكل‌ساز شده است. اين مصرف بي رويه، اگرچه بيماري‌هاي ساده را آني درمان مي‌كند اما در مقابل عوارض بيشتري را براي فرد به ارمغان مي‌آورد. يعني در ابتدا ممكن است فرد احساس بهبودي داشته باشد اما در درازمدت اثر عكس خواهد داشت. خود دارو و مصرف به جاي آن مشكلي ندارد و اتفاقا داروي خوبي هم است اما متاسفانه اشتباهاتي كه در تجويز و مصرف بي‌رويه وجود دارد پذيرفته شده نيست. دگزامتازون يك داروي اختصاصي است و براي نسخه‌هاي معمولي نبايد تجويز شود.

مصرف دگزامتازون اعتيادآور است؟

دگزامتازون به معناي عام، اعتيادآور نيست اما وقتي دارو قطع مي‌شود عارضه بيماري شديدتر از قبل برمی‌گردد. به همين دليل افراد پس از مدتي نياز دارند كه مصرف دگزامتازون را ادامه بدهند و از قطع دارو امتناع مي‌كنند. همچنين بعد از مدتي دوز قبلي مصرف پاسخ نخواهد داد و براي تاثير بايد دوز را بالا برد که همين بالا بردن دوز مي‌تواند باعث زخم معده شود.

دگزامتازون، آرتروز را آرام مي‌كند؟

كساني كه دچار آرتريت يا آرتروز شدید هستند بايد يكسري دستورالعمل‌ها را رعايت كنند؛ مثل كاهش وزن، پرهيز از صدمه به مفاصل، ورزش‌هاي توصيه شده و. . . كه معمولا اين دستورالعمل‌ها توسط افراد جدي گرفته نمي‌شود؛ بنابراين براي كاهش التهاب و درد ممكن است از دگزامتازون استفاده كنند كه عملا كار درستي نیست. در بيماراني كه دردهاي آرتريتي دارند، پس از مصرف احساس راحتي مقطعي به وجود می‌آید و اینها به دليل اثر ضدالتهابي دارو و احساس راحتي كه به دست می‌آورند ممكن است به مصرف اين دارو تمايل زيادي داشته باشند اما بايد دانست كه مصرف مداوم دگزامتازون مي‌تواند باعث پوكي استخوان شود.

از طرفي معمولا كساني اين دارو را براي دردهاي آرتريتي استفاده مي‌كنند كه در سنين ميانسالي و سالمندي هستند. در اين سنين معمولا پوكي استخوان شروع شده و دگزامتازون مي‌تواند اين روند را تسريع كند. چاقي هم كه از ديگر عوارض دگزامتازون است به خودي خود باعث بدتر شدن وضعيت در آرتروز مي‌شود.

عوارض چشمي، عفونت و سرطان

مصرف بي‌رويه كورتون‌ها و مشخصا دگزامتازون مي‌تواند فشار چشمي را بالا ببرد و باعث آب مرواريد و آب سياه شود. به علاوه دگزامتازون سيستم ايمني را ضعيف كرده و بدن را مستعد عفونت مي‌كند. در بدن هر فرد عادي به‌طور متوسط روزانه ۱۰۰ هزار سلول سرطاني توليد مي‌شود كه سيستم ايمني، اين سلول‌ها را از بين مي‌برد. دگزامتازون به عنوان عامل سرطان شناخته نمي‌شود اما به دليل اينكه سيستم ايمني بدن را تضعيف مي‌كند، مي‌تواند فرد را مستعد سرطان هم بكند.

داروي زايمان زودرس يا عامل لب شكري؟

به‌طور كلي توصيه مي‌شود كه خانم باردار دارو مصرف نكند، اما گاهي ممكن است طبق نظر پزشك مصرف دگزامتازون تجويز شود. موارد حادي از مصرف صحيح اين دارو در بررسي‌ها ديده نشده اما اینکه این دارو در چه ماهی از زمان بارداري مصرف شود مهم است. شكاف كام يا لب شكري كه در برخي متون گفته مي‌شود در اثر مصرف دگزامتازون در بارداري ايجاد مي‌شود، در سه ماهه اول بارداري رخ مي‌دهد. پس از اين دوره نبايد نگران مصرف منطقي دارو تحت نظر پزشك بود. به علاوه حتي گاهي در زايمان زودرس، ممكن است دگزامتازون تجويز شود. بنابراين همان‌طور كه سه ماهه اول بارداري ممكن است عوارضي براي مصرف دگزامتازون ذكر شود، در ماه‌هاي آخر ممكن است به عنوان دارو تجويز شود.

بيماران ديابتي و خطر عفونت با دگزامتازون

همان‌طور كه مي‌دانيد دگزامتازون سيستم ايمني بدن را تضعيف مي‌كند. ديابتي‌ها به دليل بيماري خود مستعد عفونت هستند؛ بنابراين استفاده از اين دارو مي‌تواند مزيد بر علت شود. پس بيماران ديابتي بايد در مصرف دگزامتازون احتياط داشته باشند. البته بايد گفت در ديابتي‌ها هم زماني كه موارد آلرژي وجود داشته باشد ممكن است دگزامتازون تجويز شود.


چاقي از عوارض دگزامتازون است نه خاصيت آن!

از ديگر عوارض مصرف نابجاي دگزامتازون چاقي است كه بسياري از افراد از آن شكايت دارند. اگر كسي مدتي دگزامتازون مصرف كند ممكن است عارضه چاقي را شاهد باشد كه همين چاقي مي‌تواند سبب‌ساز مشكلات و عوارض ديگر باشد؛ يعني دارويي براي بهبودي تجويز شده كه عوارض آن مي‌تواند نتيجه معكوس داشته و روند بيماري را بدتر كند. به علاوه حتي در مواردي ديده شده كه افراد براي چاق شدن و رسيدن به وزن ايده‌آل خودسرانه كورتون خصوصا دگزامتازون مصرف مي‌كنند. خيلي عجيب و غيرمنطقي است كه بخواهيم از عوارض نامطلوب يك دارو استفاده كنيم تا نتيجه مطلوب بگيريم.

عقيمي و درمان ناباروري؛ تناقضي دوسويه

داروي دگزامتازون متاسفانه به‌طور نابجا به عنوان مكمل و براي افزايش وزن خصوصا در آقايان و در بدنسازي مورد استفاده قرار مي‌گيرد. اگر اين دارو غدد فوق كليه را فعال كند و روي هورمون آدرنال تاثير بگذارد مي‌تواند منجر به عقيمي شود. متاسفانه برخي از اين عوارض هم برگشت‌ناپذير ند. از سوي ديگر در برخي زوج‌هاي نابارور، ممكن است نازايي به دليل التهاب لوله‌هاي رحمي يا تخمدان باشد كه در اين موارد دگزامتازون به عنوان دارو تجويز مي‌شود که با رفع التهاب، مي‌تواند به باروري كمك كند. يعني دگزامتازون به همراه آنتي‌بيوتيك مي‌تواند التهاب و چسبندگي مجاري دستگاه تناسلي را رفع كرده و فرد را مستعد باروري كند. اين دارو در درمان ناباروري، كاربرد خاص خود را در موارد خاص‌تر دارد. البته اين تصور كه هركس نازاست، دگزامتازون مصرف كند بارور مي‌شود اشتباه است.

دكتر فاطمه سليماني، دبير كميته كشوري تجويز و مصرف منطقي دارو:

آمارها چه مي‌گويد؟

آمارها نشان مي‌دهد در مجموع حدود ۲۵ درصد از نسخه‌ها يعني به‌طور ميانگين از هر ۴ تا ۵ نسخه يكي شامل دگزامتازون است. براساس اخباري هم كه منتشر شده پرمصرف‌ترين داروي كشور دگزامتازون است. اين آمار بايد افراد را متوجه برخي نگراني‌ها كند تا درباره مصرف اين دارو حساسيت بيشتري داشته باشند.شايد يكي از مهم‌ترين دلايل تجويز اين دارو اثر ضدالتهابي آن باشد که پس از مصرف حال خوبي در فرد ايجاد مي‌کند. همين باعث مي‌شود كه بسياري از بيماران اصرار داشته باشند يك كورتون تزريقي يا دگزامتازون دریافت کنند كه هر چه سريعتر بهبودي حاصل شود.

غافل از اينكه بهبودي لحظه‌اي با استفاده از دگزامتازون مي‌تواند درمان قطعي را به تعويق بيندازد و این يعني که دوره درمان طولاني‌تر می‌شود و عوارضي هم به دنبال خواهد داشت كه بسياري از اين عوارض به دوز مصرف وابسته نيست و حتما لازم نيست دوز خاصي از اين دارو مصرف شود تا عوارض خود را نشان دهد. بررسي‌هاي ما نشان مي‌دهد دگزامتازون به دليل اثر ضدالتهابي خصوصا در شرايط بيماري‌هايي مثل سرماخوردگي‌ها و. . . تجويز مي‌شود كه بايد گفت به لحاظ علمي كورتيكواستروئيد‌ها جايگاهي براي تجويز در سرماخوردگي‌ها ندارند.

دريافت بدون نسخه

دگزامتازون عوارض شايعي دارد كه بايد در مواقعي كه نياز به مصرف اين دارو نيست اصراري به دريافت و تجويز آن نداشته باشيم. حتي در بسياري از موارد مردم به‌طور خودسرانه اين دارو را بدون نسخه دريافت مي‌كنند كه اگر مصرف خودسرانه را به آمار تجويز اضافه كنيم به همان آمار يك چهارم ‌می‌رسیم يعني از هر چهار نسخه، يكي دگزامتازون اين دارو جزو ليست داروهاي مجاز براي ارائه بدون نسخه نيست اما آنچه در عمل اتفاق مي‌افتد اين است كه متاسفانه افراد به اصرار ممكن است بدون نسخه اين دارو را دريافت كنند.

دگزامتازون در ايران و ساير كشورها

ممنوعيت مصرفي براي دگزامتازون در كشورهاي اروپا وجود ندارد. آنچه وجود دارد اين است كه در اروپا به‌طور كلي داروهاي تزريقي در درمان‌هاي سرپايي تجويز نمي‌شود و تزريقات به شكلي كه ما در داروخانه‌ها با نسخه يا بدون نسخه دريافت مي‌كنيم وجود ندارد . كشورهاي اروپايي در ارائه كل داروهاي تزريقي محدودیت دارند، داروهاي تزريقي فقط در درمانگاه‌ها و بيمارستان‌ها تجويز مي‌شود و در درمان‌هاي سرپايي يا داروخانه‌ها بدون نسخه داده نمي‌شود. آنچه بايد در نظر داشت اين است كه نبايد انتظار داشته باشيم براي همه مشكلات داروهاي قوي خصوصا تزريقي تجويز شود.

بيمار بايد در شرايط خاصي باشد تا بتوان براي او داروي تزريقي در نظر گرفت. يعني بيمار يا بايد قادر به بلع نباشد و يا در شرايط حادي قرار داشته باشد كه لازم باشد هرچه سريع‌تر دارويي به بدن او وارد شود تا شرايط به حد تقريبا نرمالي برسد يا زماني كه دارو فقط به شكل تزريقي موجود است و فرم ديگري ندارد. در اين شرايط مجبوريم از داروهاي تزريقي استفاده كنيم؛ در غير اين صورت تجويز داروهاي خوراكي، موضعي و يا حتي شياف به داروهاي تزريقي ارجحيت دارد. علت اين است كه آمارها نشان مي‌دهد فارغ از نوع دارو، تا ۵ درصد احتمال ایجاد عارضه از خود تزريق وجود دارد؛ حتي اگر اين تزريق آب مقطر باشد. به‌هرحال آبسه و ورم و. . . ناشي از تزريق هم خود به عنوان عارضه برشمرده مي‌شود.

آگاهي را افزايش دهيم

متاسفانه اتفاقي كه در كشور ما رخ مي‌دهد اين است كه معمولا درباره داروهايي كه پيك مصرف دارند به دنبال داروي جايگزين هستيم. در دوره‌اي پيروكسيكام زياد مصرف مي‌شد كه عارضه فلج پا را به دنبال داشت، دگزامتازون را به جاي پيروكسيكام در نظر گرفتند. الان هم به دنبال دارويي جايگزين دگزامتازون هستند كه درست نيست. بايد به جاي اينكه به دنبال جايگزين براي داروهاي پرمصرف باشيم، ميزان مجاز مصرف را رعايت كنيم. بايد به جاي حذف يك دارو، دانش و آگاهي، چه بيماران و چه پزشكان را افزايش داد.

وزارت بهداشت براي اين مصرف بي‌رويه چه كرده است؟

سازمان غذا و دارو منتظر اين نيست كه آماري به دست آيد و سپس اقدام كند. ما در سطوح مختلف اقداماتي را انجام مي‌دهيم. استخراج همين آمار، نتيجه اقداماتي است كه انجام شده و ما در ۳ سال اخير شاهد روند كاهشي مصرف دگزامتازون بوده‌ايم. مصرف دگزامتازون در اين سال‌ها به سمت ميزان مصرف منطقي شدن پيش مي‌رود. به‌هرحال مثلث بيمار، پزشك و داروساز در تجويز و مصرف دارو نقش مهمي دارد و اقدامات مختلفي كه انجام مي‌شود بايد هر سه اين رئوس مثلث را دربر گيرد.

در حال حاضر اقداماتي در حوزه مصرف منطقي دارو در سازمان غذا و دارو درحال انجام است. برنامه‌هايي را در گروه پزشكي در نظر گرفته ايم كه راهكارهاي مديريتي، نظارتي و آموزشي را شامل مي‌شود. در كنار آن آموزش، اطلاع‌رساني و آگاهي مردم است كه باید از عوارض داروها اطلاعات صحيح و كاملي داشته باشند.