حاشیه نشینی در ایران بیداد می کند

مجله تجارت فردا - آیسان تنها: اصطلاح «حاشیه نشین» که گاهی با نام هایی مانند «زاغه نشین»، «آلونک نشین»، «حلبی آبادنشین»، «گودنشین» و «کپرنشین» هم شناخته می شود، برای نخستین بار توسط رابرت پارک؛ جامعه شناس آمریکایی به کار برده شد. او در مقاله «مهاجرت بشر و انسان حاشیه نشین»، درباره افراد حاشیه نشین چنین نظری دارد: «حاشیه نشینان کسانی هستند که از لحاظ فرهنگی انسانی دورگه بوده و در زندگی فرهنگی دو جمعیت متمایز قرار گرفته و زندگی می کنند و با هر دو گروه نیز شریک هستند. این افراد مایل نیستند از گذشته خود بگویند و هنوز همه ابعاد جامعه میزبان خود را نیز نپذیرفته اند.»


به بیان دیگر حاشیه نشین به کسی گفته می شود که در شهر سکونت دارد ولی به هر دلیلی نتوانسته جذب نظام اقتصادی - اجتماعی شهر شود تا از امکانات و خدمات آن استفاده کند و در واقع حق توسعه این شهروندان - از حقوقی که سازمان ملل به عنوان حقوق بشر در سال ۱۹۸۶ تصویب کرده است - برآورده نشده و در نتیجه به حاشیه رانده و در محلات فقیرنشینی که در حاشیه شهرهای در حال توسعه، ایجاد شده، ساکن شده اند.

حاشیه نشینی همزاد مهاجرت

ظهور و پیدایش حاشیه نشینی که آن را از فرزندان انقلاب صنعتی اروپا می دانند، هم در جهان و هم در ایران را از پیامدهای مهاجرت روستاییان به شهرهای در حال توسعه می دانند؛ با این همه، تمام جمعیت حاشیه نشین را هم مهاجران روستایی تشکیل نمی دهند؛ بخشی از آنها افرادی هستند که از ساکنان همیشگی شهر بوده و به علت فقر اقتصادی در واحدهای مسکونی غیراستاندارد زندگی می کنند.


طبق آمارهای موجود، از هفت میلیارد جمعیت کره زمین، یک میلیارد آن حاشیه نشین هستند که این جمعیت ۵۰ درصد جمعیت شهری کشورهای در حال توسعه را تشکیل می دهند. در بعضی از این شهرها این نسبت تا ۸۰ درصد افزایش می یابد. لازم به توجه است که با توسعه شهری و افزایش جمعیت شهرهای مسلط و بزرگ جهان سوم، مناطق آلونک نشین و حاشیه نشین نیز به سرعت گسترش می یابد.

حاشیه نشینان ایرانی

حاشیه نشینی در ایران از سال ۱۳۴۰ و پس از پایان اصلاحات ارضی و بر هم خوردن نظام زراعتی ایجاد شد؛ به این ترتیب بود که سیلی از مهاجران روستایی که تکه زمینی گیرشان نیامده بود جهت زندگی بهتر به سوی شهرهای بزرگ سرازیر شدند.

در یک بررسی گسترده که در سال ۱۳۵۱ در موسسه مطالعات و تحقیقات اجتماعی دانشگاه تهران انجام گرفت مشخص شد که ۹۱ درصد از سرپرستان خانواده های حاشیه نشین در تهران روستایی بوده اند. ۷۲ درصد آنان قبلا دهقان محسوب می شدند و ۵۹ درصد خرده مالک بوده اند. از آن سال ها تاکنون، حاشیه نشینی رشد کرده و اکنون وضعیت به گونه ای شده که چندی پیش نریمان مصطفایی، مدیرکل دفتر توانمندسازی و ساماندهی سکونتگاه های غیررسمی کشور، از وجود جمعیت ۱۱ میلیونی حاشیه نشین در کشور خبر داد و اسماعیل زیارتی سرپرست دفتر برنامه ریزی و مدیریت توسعه روستایی، جمعیت حاشیه نشینان ایران را از ۱۰ درصد جمعیت شهری کشور اعلام کرد.


این جمعیت به طور عمده در حاشیه استان تهران، شهر تهران، کرج، تبریز، مشهد، اردبیل، سنندج، همدان و زاهدان زندگی می کنند. البته در حاشیه شهرهای دیگری از کشور نیز حاشیه نشینان وجود دارند ولی حضور این افراد در اطراف این چند شهر پررنگ تر و قابل توجه تر است.

تهران پرحاشیه

گرچه آمار دقیقی از جمعیت خانه نشین در ایران وجود ندارد ولی با توجه به گفته های چندی پیش محمدباقر قالیباف، شهرداری تهران که ۲۵ تا ۳۰ درصد جمعیت تهران را حاشیه نشین دانسته بود و با توجه به جمعیت ۸.۵ میلیونی تهران به نظر می رسد که باید بیش از دو میلیون نفر حاشیه نشین در اطراف تهران وجود داشته باشد.


این جمعیت در حالی وجود دارد که شهرداری تهران نیز چندی پیش درباره رشد ۴.۷ درصدی جمعیت حاشیه تهران در کنار رشد ۱.۳ درصدی جمعیت شهر تهران هشدار داده بود. عمده حاشیه نشینان تهرانی در محله های دروازه غار، لب خط، اوراق چی ها، خاک سفید و دره فرحزاد ساکن هستند. گرچه نمی توان به طرح یا برنامه جامع و موفقی که برای رسیدگی به وضعیت حاشیه نشینان تهرانی ایجاد شده باشد اشاره کرد ولی چه از سوی نهادهای رسمی و چه از سوی انجمن های مردم نهاد تلاش هایی برای رسیدگی به وضعیت آموزش و بهداشت بخشی از حاشیه نشینان تهران شده است.

در این زمینه می توان به تلاش های انجمن حمایت از حقوق کودکان اشاره کرد که با تاسیس خانه های کودک اقدام به آموزش کودکان بی شناسنامه و غالبا مهاجری می کردند که امکان ثبت نام و آموزش رسمی در ایران را نداشتند. البته به دنبال بیانات چندی پیش مقام معظم رهبری بنا بر این شده است که همه کودکانی که به سن قانونی می رسند، حتی مهاجران بی شناسنامه نیز امکان آموزش در مدارس ایران را داشته باشند. این شرایط تازه به کودکان مناطق حاشیه نشین اجازه حضور در مدارس را خواهد داد.


علاوه بر بحث آموزش، چندی پیش دکتر علی جعفریان، رییس دانشگاه علوم پزشکی تهران اظهار کرد: «این دانشگاه برای اجرای دستورات رییس جمهور مبنی بر ویزیت جهادی در مناطق حاشیه ای تهران اقدام به اجرای این برنامه کرده است و اولین مرحله از این طرح در اسفند ماه سال گذشته انجام گرفت و در خرداد ماه سال جاری نیز مرحله دوم این طرح در مناطقی از حاشیه های تهران که از امکانات تشخیصی و درمانی کافی برخوردار نیستند، اجرا شد.»

گفتنی است که علاوه بر شهر تهران، مناطق حاشیه ای در پاکدشت، قیام دشت، احمدآباد، حسن آباد، خلیج بادامک و رامینک که در حاشیه استان تهران قرار دارند وجود دارند که عمدتا محل سکونت اتباع مهاجر کشورهای همسایه شرقی مانند پاکستان و افغانستان است.

حاشیه نشینی میلیونی در مشهد

از تهران که بگذریم، یکی از شهرهایی که اوضاع حاشیه نشینی در آن وخیم به نظر می رسد، مشهد است؛ مشهدی که بزرگترین کلانشهر مذهبی جهان است و عنوان پایتخت معنوی ایران و دومین کلانشهر کشور را هم دارد.

بررسی ها نشان داده است در مشهد به ازای هر سه نفر یک نفر حاشیه نشین وجود دارد! و در واقع از جمعیت نزدیک به سه میلیون نفری این شهر بیش از یک میلیون نفر آن حاشیه نشین هستند.


حسن موسوی چلک رییس انجمن مددکاران ایران چندی پیش اظهار کرده بود: «اهمیت بحث حاشیه نشینی در مشهد جایی به چشم می آید که بدانیم در جمعیت هفت میلیاردی کره زمین از هر هفت نفر، یک نفر در حاشیه شهرها زندگی می کند ولی متاسفانه این میزان در مشهد به یک سوم می رسد.»

سید جلال فیاضی، عضو شورای شهر مشهد نیز در مقایسه حاشیه نشینی مشهد با کل ایران، بیان کرده است متوسط حاشیه نشینی در کلانشهرها ۱۶ درصد جمعیت است اما مشهد ۳۰ درصد جمعیت حاشیه نشین دارد.

همچنین اصغر حاتمی، کارشناس شهری در ارتباط با دلایل حاشیه نشینی در شهر مشهد اظهار کرده است: «حاشیه نشینی شهر مشهد حاصل الحاق بدون کارشناسی روستاها به شهر است. وجود نگاه غیرکارشناسانه به تقسیمات کشوری و شهرسازی بدون توجه به زیرساخت ها و همچنین مهاجرت اتباع خارجی نیز مزید بر علت شده است.»

البته مسوولان شورای شهر نیز در جهت بهبود بخشیدن به وضعیت حاشیه نشینی در شهر مشهد تلاش هایی کردند، چنانچه شورای چهارم شهر مشهد با شعار ساماندهی حاشیه شهر روی کار آمده بود و در این راستا کمیسیون حاشیه شهر را نیز تشکیل داد و امروز نیز ۵۰ درصد از بودجه عمرانی و فضای سبز شهرداری مشهد در مناطق حاشیه شهر هزینه می شود.

از بحث مشهد که بگذریم بد نیست بدانیم حاشیه نشینی در دیگر شهرهای خراسان رضوی نیز وجود دارد. از جمله این شهرها می توان به سبزوار، تربت حیدریه و نیشابور اشاره کرد که بعد از مشهد به ترتیب بیشترین حاشیه نشین را در استان دارند و رتبه های ۲۲، ۳۲ و ۳۵ حاشیه نشینی کشور را به خود اختصاص داده اند.

حاشیه نشینی در تبریز

تبریز به دلیل جای دادن بسیاری از کارخانجات مادر و بزرگ صنعتی در خود و نیز وجود بیش از ۶۰۰ شرکت قطعه ساز در آن، یکی از مهمترین شهرهای مهاجرپذیر ایران محسوب می شود که نتیجه آن بروز حاشیه نشینی است.


چندی پیش شهرداری تبریز اعلام کرد از جمعیت ۱.۵ میلیون نفری این شهر، حدود ۴۵۰ هزار نفر حاشیه نشین زندگی می کنند. در واقع یک سوم جمعیت تبریز نیز مانند مشهد محل اسکان حاشیه نشینان است. به این منظور نیز، چندی پیش شهرداری تبریز پروژه ۲۲۰ واحدی را برای اسکان ۱۵۰۰ نفر از حاشیه نشینان تبریز آغاز کرد.

این پروژه که با اعتبار ۱۵۰ میلیارد ریال به صورت پایلوت در منطقه ارم اجرا می شود شامل ۱۰ بلوک ۲۲ واحدی در مرحله نخست است. البته با توجه به آمار بالای حاشیه نشینی در این شهر، به نظر می رسد پروژه مذکور کوچک و پاسخگوی عظیم حاشیه نشینان در تبریز نیست.

البته در این زمینه نیز محبوب عبدالله پور معاون فنی و عمرانی شهردار تبریز در این زمینه از همکاری نکردن دستگاه های اجرایی با شهرداری تبریز در رفع معضل حاشیه نشینی انتقاد و اظهار کرده بود که از همه دستگاه های عمرانی از قبیل استانداری، فرمانداری و اداره کل راه و شهرسازی در خصوص کمک به برطرف کردن حاشیه نشینی انتظار همکاری می رود.

مهاجران خارجی در اصفهان

برآوردها نشان داده از جمعیت دو میلیون نفری اصفهان قریب به ۴۰۰ هزار نفر حاشیه نشین هستند. پیش تر شهرداری اصفهان به دنبال اجرای طرحی برای ایجاد کمربند سبز در اطراف اصفهان بود که به موجب آن بتواند جلوی حاشیه نشینی در اطراف اصفهان را بگیرد ولی برای این کار موفق نشد و این طرح به نتیجه خاصی نرسید. اکنون ولی از اصفهان خبرهایی مبنی بر ایجاد امکانات برای بهداشت، آموزش و ... حاشیه نشینان به گوش می رسد.


غلامحسن صدری، رییس مرکز بهداشت اصفهان نیز در فروردین ماه سال جاری از عزم مرکز بهداشت اصفهان برای زیر پوشش قرار دادن ۴۰۰ هزار نفر حاشیه نشین اصفهانی خبر داد و گفت: «اعتبارات لازم در این زمینه به صورت مستقل از وزارتخانه داده شده و سال گذشته بالغ بر ۴۰ میلیارد تومان نیز در زمینه بهداشت حاشیه نشینان صرف شده است.»

یکی از معضلات تازه حاشیه نشینی در اصفهان، حضور مهاجران سوری و عراقی در منطقه «حصه» اصفهان است.یار احمدی، مسئول بسیج خواهران منطقه حصه در گفتگو با مهر به شناسایی یک هزار و ۱۰۰ کودک بی هویت در منطقه حصه اشاره می کند و می افزاید: «بسیاری از کودکان این منطقه هویت مشخصی نداشته و شناسنامه ندارند.»

گزارش میدانی یکی از خبرگزاری ها از منطقه حصه نشان داد ساکنان این منطقه از حضور مهاجران در این منطقه عاصی هستند و می گویند این مهاجران، جرم و فساد را در این منطقه افزایش داده اند و امنیت موجود در حصه اصفهان را به زیر صفر رسانده اند.

طرح ناکام توانمندسازی حاشیه نشینان در همدان

جمعیت حاشیه نشین همدان نیز با شیب قابل توجهی در حال افزایش است. چنانچه در سال ۸۵ جمعیت حاشیه نشین همدان در حدود ۱۰۱ هزار نفر بود که اکنون بنا بر گفته حمیدرضا طبی مسرور، معاون برنامه ریزی و عمرانی فرمانداری همدان، این میزان به ۲۰۰ هزار نفر رسیده است و در منطقه ای ۷۰ خانوار حاشیه نشین در همدان به ۷۰۰ خانوار تبدیل شده اند.


رضا میرزایی، عضو شورای شهر همدان نیز جمعیت حاشیه نشین همدان را یک چهارم کل جمعیت همدان دانسته و گفته است: «هم اکنون ۹ منطقه حاشیه نشین در شهر همدان وجود دارد که ساخت و سازهای غیراصولی در معابر مانع ارائه خدمات بخصوص در مواقع بحرانی به این مناطق شده است.»

حل مشکل حاشیه نشینی استان همدان از سال ۸۳ و در جریان سفر مقام معظم رهبری به همدان آغاز شد و یک ستاد توانمندسازی برای حل مشکلات حاشیه نشینی در همدان تشکیل شد که فعالیت خود را در قالب طرح توانمندسازی در سال ۸۵ آغاز کردند.

محمدعلی محمدی معاون برنامه ریزی و امور عمرانی فرماندار همدان، چندی پیش اظهار کرد برای اجرای پروژه های توانمندسازی اصفهان تاکنون ۵۶ میلیارد و ۸۲۱ میلیون تومان اعتبار از سوی دستگاه های مختلف از جمله اداره برق، آب، مخابرات، کمیته امداد، شرکت گاز و ... هزینه شده که رقم قابل توجهی برای بهسازی این مناطق بوده است. با این حال افزایش دو برابری جمعیت حاشیه نشین در این مناطق نیز نشان می دهد این ستاد و این طرح ها، برای حل مشکل حاشیه نشینی در همدان چندان موفق نبوده اند.