با نوای موسیقی سراسر ایران آشنا شوید (۱)

مجله همشهری 6 و 7 - مهتاب خسروشاهی: چند بار با نوای موسیقی جادو شده اید به قدری که بی اخیتار چشمان تان لبریز از اشک شده و باریده اید؟ تا به حال اتفاق افتاده وقتی صدای موسیقی را از پنجره همسایه یا ماشین کنار دستی تان شنیده باشید و بعد به دنبال آلبوم یا ترک آن بگردید؟ در این پرونده موسیقی ابتدا با موسیقی نواحی مختلف کشورمان و سایر سازها آشنا می شویم. در بخش دیگر، پای صحبت های اهالی موسیقی می نشینیم و پاسخ آنها به سه سوالی که مطرح کرده ایم را می شنویم.

نوای عاشیقی، شور رزم، مویه های عاشقانه، حکایت دلاوری های بی شمار، نغمه های آزادی هریک از این نغمه ها و نواها، از دل گوشه ای از سرزمین پهناور ایران بر می خیزد. با این نغمه ها و سازها و نوازندگانش چقدر آشنا هستید؟ آشنایی با موسیقی نواحی کشورمان کمک می کند تا با دقتی بیشتر به نغمه های سرزمین مان دل بسپاریم.

عاشیق ها، شور موسیقی آذری

آشنایی: تاسوعا و عاشورا اگر سمت بازار تهران رفته باشید، دسته آذر ها را دیده اید که با چه شور و حالی از رشادت حسین (ع) و یارانش می گویند. محال است نوای سوزناک و شورانگیز آذری ها را بشنوید و اشک از چشمان تان جاری نشود. این شور تنها منحصر به موسیقی آیینی آذری ها نیست.


موسیقی آذری همان موسیقی سنتی مردم آذربایجان است. بین موسیقی مردم آذربایجان ایران و جمهوری آذربایجان نقاط مشترک فراوانی وجود دارد. عاشیق ها خوانندگان سنتی موسیقی آذربایجانایران و جمهوری آذربایجان هستند. این گروه خوانندگان از دوران قبل از اسلام شکل گرفته و از همان دوران سرودهایی را در وصف آذربایجان و دلاوری های بزرگان آن می خواندند. آنها در مراسم مختلف به ویژه عروسی و عزا حضور دارند. بسیاری از موسیقیدانان آذری تبار آثار ماندگاری در حوزه های مختلف دارند که از آن جمله می توان به اپرا، آثاری برای باله و ارکستر سمفونیک اشاره کرد. این نواها هر یک طرفداران خاص خودش را دارد.

چه می نوازند؟

از سازهای شاخص نوازندگان آذری زبان می توان به تار، قارمان، بالابان، ناقارا و باغلاما اشاره کرد.

تار: این نوع تار بیشتر ساخته دست هنرمندان جمهوری آذربایجان است، اما در ایران نیز از این تار استفاده می شود. تار را ساز اصلی موسیقی آذری می دانند، به ویژه اینکه نوازندگان اصلی آن عاشیق ها هستند. در نیمه دوم قرن نوزدهم، صادق جان یکی از نوازندگان جمهوری آذربایجان تغییراتی در تار ایجاد کرد و تارهای آن را به ۱۱ سیم رساند.

قارمان: این ساز که هارمونیکا یا قارمونیکا نیز نامیده می شود، یکی از سازهای هم خانواده با آکاردئون است. قارمان بین مردم چند ملیت شامل آذربایجان، روسیه، تاتارها، چرکس ها و مردم چچن مشترک است. این ساز بیشتر در مراسم شادی مانند عروسی نواخته می شود. در بین عشایر و روستاهای آذری زبان کشورمان نوای این ساز بیشتر شنیده می شود.

بالابان: نام دیگر این ساز بالامان یا دودوک است. این ساز نوعی ساز بادی دو نی به طول ۳۵ سانتی متر با هفت سوراخ انگشت بین مردم آذربایجان شرقی رایج است. استادان این ساز در بین مردم جمهوری آذربایجان، علیجان صمدوف است. این ساز از آلت های موسیقی مورد استفاده مردم شمال استان همدان مانند شهرهای کبودرآهنگ، رزن و فامنین است. البته لحن و پرده های موسیقی ناحیه با مردم آذربایجان به ویژه عاشیق ها تفاوت ها و البته شباهت هایی دارد.


ناقارا: این ساز بین مردم آذربایجان شرقی، ارمنستان و جمهوری آذربایجان مشترک است. البته اکنون مردم حوزه قفقاز و ترکیه نیز از این ساز استفاده می کنند. ناقارا استوانه چوبی یا پلاستیکی است که دوسوی آن با پوست پوشش داده شده است. دهلی است که در قدیم آن را با چوب و ترکه می نواختند. این ساز بیشتر در ارکسترها و مراسم عروسی نواخته می شود. آذری ها حتی برای آن ضرب المثلی هم دارند و می گویند: توی دان سونرا، ناقارا؟ یعنی ناقاره زدن بعد از عروسی؟

این ضرب المثل زمانی استفاده می شود که کاری در زمان مناسبش انجام نشود.

باغلاما: این ساز بیشتر توسط مهاجران کرد عراق به کردستان و آذربایجان غربی آورده شد. باغلاما هفت سیم دارد که به سه بخش سه سیم، دو سیم و دو سیم تقسیم می شود. نوع دیگر این ساز با دسته بلندتر به نام دیوان در کشور ما بیشتر رایج است. باغلاما در موسیقی کلاسیک مردم عثمانی، موسیقی آذری، محلی کردی و ارمنی و در بخش هایی از کشور بالکان، سوریه و عراق استفاده می شود.

گونه شناسی

موسیقی آذری را می توان به موسیقی موغام و موسیقی فولکلوریک تقسیم بندی کرد. در نوع اول دستگاه های آن با موسیقی آذری خودمان نزدیک و در بسیاری موارد اصلا یکی است. این موسیقی دارای مقام های حزین، عارفانه و غمگین است، اما در هر سه نوع آن شور و حسی خاص وجود دارد. موسیقی فولکلوریک همان موسیقی عاشیق هاست که به دو نوع بزمی و ایلی تقسیم بندی می شود.

موسیقی لری، موسیقی هفت ترانه

آشنایی: قدمت موسیقی لری به شهادت کاوش های باستانی به هزاره چهارم پیش از میلاد مسیح (ع) باز می گردد. نقش های حک شده از حرکات موزون روی ظرف های سفالی نشان می دهد مردم این منطقه از پیش از میلاد مسیح (ع) اهل موسیقی بودند. علاوه بر اینکه تصاویر حک شده از تنبور و شیپور روی ظرف های نقره ای نشان می دهد در عهده ساسانی مردم این منطقه از نوازندگان چیره دست این سازها بودند.


چه می نوازند؟

در موسیقی لری، یک ساز از نظر ساختاری تفاوت فاحشی با نمونه های دیگر خود دارد و آن ساز کمانچه است. درباره خصوصیات آن صحبت خواهیم کرد اما در موسیقی لری از دهل، سرنا، تنبک و تال یا کمانچه استفاده می کنند.

تال: این ساز که آن را بیشتر به اسم کمانچه می شناسیم در ساختار موسیقی شرقی جایگاه ویژه ای دارد. کمانچه لری دو تفاوت اساسی با دیگر انواعش دارد. نخست ساختار کاسه مانند آن است. این نوع برخلاف انواع سنتی یک تکه نبوده و پشت آن نیز باز است. شکل آن مخروطی است. تفاوت بعدی، حفظ ساختار اصیل سیم هاست. به این معنی که برخلاف انواع جدید که اغلب چهار سیم به تقلید از ویلن دارند، کمانچه لری همان سه سیم را داشته و به ساختار سنتی و اصیلی خود پای بند مانده است.

دهل: این ساز طبل بزرگی است که دو طرف آن از پوست گاومیش یا گاو کشیده شده است. این ساز جزو سازهای کوبه ای است و با دو دسته چوبی آن را می نوازند. همراه شدن آن با سرنا برای نواختنی موسیقی اصیل و شاد لری است که معمولا در اعیاد و عروسی ها آن را می نوازند.


سرنا: جزو سازهای بادی است. این ساز توسط مردم هند و اروپایی از شاخ حیوانات ساخته می شده است.

چهره ها: زنده یادها رضا سقایی، همت علی سالم، پیرولی کریمی، علیرضا حسین خانی، حشمت رجب زاده و بسیاری دیگر از چهره های شاخص موسیقی مردم خطه لرستان هستند.

یک ویژگی مشترک: بین موسیقی کردی و لری چند ویژگی مشترک وجود دارد. بعضی از ترانه های لری و کردی با سکوت یا ضد ضرب آغاز می شود. فراز و فرود هر دو در ترانه های کردی و لری وجود دارد. لهجه این دو موسیقی به هم نزدیک است.

گونه شناسی

این نوع موسیقی به دو نوع آوازی یا کلامی و سازی تقسیم می شود. موسیقی لری در ساختار یا قالب ترانه به هفت نوع ترانه و موسیقی تقسیم می شود:

کار: این ترانه ها توسط افراد یا گروه ها هنگام کار برای آسان تر کردن مراحل کار و شادکردن فضای کار توسط مردان و زنان لر خوانده می شود. معروف ترین آنها ترانه گل درو و هوله یا خرمن کوبی است.

فصول : این ترانه و موسیقی ها ویژه فصل های مختلف است. معروف ترین آن کوچ یاور است.

غنایی و عاشقانه: این ترانه ها بیانگر وصل یا هجران یار است. شاخص ترین این ترانه ها، ترانه بینابینا، هی لو است.

رزمی- حماسی: این گروه از ترانه ها بیانگر دلاور های جنگاوران ایل است. دایه دایه کار معروف این ژانر است، اما از انواع بی کلام آن نیز می توان به جنگه را اشاره کرد.

سوگواری: شاید بهتر باشد این نوع ترانه- موسیقی را، موسیقی آیینی بدانیم. شیونی یکی از مقام های این نوع تران- موسیقی است.

مذهبی: جنبه اعتقادی- عرفانی این آثار مهم بوده و روی آن تاکید می شود. یکی از نمونه های شاخص آن ضامن آهو است.

طنز: اغلب ترانه ها و موسیقی این نوع آثار، فی البداهه است. هدف آن نیز هجو شخص، موضوع یا مکانی است که درباره آن کار سروده و اجرا می شود. گاهی این کارها با حرکات نمایشی همراه است.

موسیقی خراسان، نوای آیینی

آشنایی: نمی توان از موسیقی خراسان یا دقیق تر بگوییم، موسیقی نواحی شمال خراسان، نیشابور صحبت کنیم و نقش و تاثیر آداب و رسوم و نگاه آیینی را در این موسیقی نادیده بگیریم. از سوی دیگر این موسیقی از اقلیم آن نیز متاثر بوده و به همین دلیل به دو بخش کوهپایه ای و جلگه ای تقسیم بندی شده است. در موسیقی کوهپایه ای، تاکید روی آواز بوده و موسیقی مناطق جلگه ای بیشتر متکی به سازهاست. منطقه شمال خراسان، محل گردآمدن اقوام مختلف است و این چند فرهنگی روی موسیقی مردم این منطقه نیز اثر و البته اثر مثبت داشته است. با اینکه این منطقه به لحاظ جغرافیایی، منطقه کوچکی است اما موسیقی آن به دلیلی که اشاره شد، غنی است و دلیل آن تاثیرپذیری موسیقی این منطقه از اقوام کرد و ترک و ساکنان بومی آن است.


چه می نوازند؟

دوتار: از اسمش پیداست که این آلت موسیقی دو سیم دارد. این ساز معمولا نه با مضراب بلکه با ناخن نواخته می شود. کاسه آن از چوب شاه توت و دسته آن از چوب زردآلود و گردو ساخته شده و در قدیم به جای سیم ها از ابریشم استفاده می کردند. نکته جالب اینکه محمدحسین یگانه معتقد بود بهترین صدا زمانی از دوتار شنیده می شود که سیم های تار هم از جنس خود تار باشند. به همین دلیل سیم تا را از ابریشم تهیه می کرد. ابتدا دوتار ساخته و سپس سه تار و تنبور متولد شدند. این ساز در شهرهایی مانند اسفراین، بجنور، درگز و قوچان نواخته می شود، اما در جنوب خراسان نیز در بعضی شهرها مانند کاشمر، بردسکن، تربت جام، خواف و سرخس نوای آن ساز شنیده می شود.

در بخش هایی از استان مازندران نیز با کمی تغییر در این ساز آن را می نوازند. البته در خود خراسان نیز میان دوتاری که در سمت شمال و جنوب ساخته می شود، تفاوت هایی وجود دارد. به همین دلیل از اسامی چون دوتار شمال و جنوب خراسان، دوتار مازندران و دوتار ترکمن استفاده می شود. از نوازندگان چیره دست تار خراسانی می توان به استاد ذوالفقار عسگریان، عبدالله امینی و استاد غلامحسین پورعطایی اشاره کرد.


قشمه: ظاهرش ساده است و شاید این مساله را نشان نمی دهد که قشمه بتواند یک اکتاو کامل یعنی هفت نت اصلی را بنوازد. این آلت موسیقی بادی ویژه شمال خراسان بوده و از دو نی به طول ۲۰ سانتی متر که به هم چسبیده اند، درست شده است. این ساز البته در مراسم شادی مردم کردستان نیز نواخته شده و به لهجه محلی به آن دو زه له می گویند.

دایره: ساز کوچک کوبه ای که نوای آن را شبیه دف می دانند، دایره است. این ساز البته به لحاظ ساختار و تکامل بسیار متفاوت از دف است. دایره غیر از کشور ما در ازبکستان، افغانستان و تاجیکستان نیز نواخته می شود.

گونه شناسی

گویش خاص مردم این منطقه روی فراز و فرودهای ملودی نیز تاثیر گذاشته و شکست های ریتمیک در ملودی ایجاد می کند. یکی از شاخص ترین آنها، مقام هرای است که در فواصل اجرای موسیقی، آواز دشتی خوانده می شود. این مقام، حزن انگیز است.

موسیقی آوازی: این نغمه ها وام گرفته از وقایع تاریخی، داستان های اساطیری و مراسم آیین است. شاهنامه فردوسی در این میان شاخص ترین بهانه آوازی مردم منطقه است. پرش های ملودی که روی فواصل خاص موسیقی شدت و ضعف می گیرد، از ویژگی های این موسیقی است.

موسیقی سازی: کلام همراه با ساز، بیان کننده فرهنگ و داستان های مردم این منطقه است.

نکته خاص:

- موسیقی نیشابور: شهر نیشابور یکی از مراکزی است که موسیقی خراسانی را می توان در آن شیند. این موسیقی متاثر از سبک ساسانی مقامی سنتی است. از چهره های موسیقی شهر نیشابور می تواند به راتبه نیشابوری و پرویز مشکاتیان اشاره کرد.

- بخشی ها: این لقب ویژه بخشی ها از مردم شمال خراسان است که شغل اصلی شان کشاورزی است اما دوتارنوازان ماهری در بین آنها وجود دارد که از طریق آن بسیاری از روایت ها و نواها را سینه به سینه به نسلی دیگر منتقل کرده اند. از معروف ترین آنها می توان به حاج قربان سلیمانی اشاره کرد. مردم ساکن قوچان، بجنورد و شیروان از اصلی ترین بخشی نوازان خراسانی هستند.

موسیقی کردی؛ شور خاص آوازهای اصیل

آشنایی: گروه ها و خواننده های شاخص موسیقی ایران را در ذهن تان مرورکنید، اسامی چون کامکارها، شهرام ناظری و خانواده پورناظری ها اولین گزینه هایی هستند که به ذهن تان می رسند. کردها با موسیقی نفس می کشند. شاید به همین دلیل موسیقی کردی از موسیقی های اصیل کشور ماست که با گذشت سال ها و تغییرات زبانی باز هم اصالتش را حفظ کرده است. این موسیقی با شور خاصی همراه است.


گونه شناسی

آنچه موسیقی کردی را شاخص می کند، آوازهای آن است. این آوازها بسته به کاربردشان به انواع مختلفی تقسیم بندی می شود، اما دستگاه های موسیقی کردی نیز جایگاه ویژه ای دارند. بنابراین ابتدا با آواها و سپس با دستگاه های موسیقی کردی آشنا می شویم.

چه می نوازند؟

برای نواختن موسیقی کردی از ده ساز استفاده می کنند که با چند ساز معروف آن آشنا می شوید:

دیوان: این ساز، سازی مضرابی است. این ساز از خانواده تنبور است و علاوه بر کردستان ترکیه، مردم ساکن کردستان ایران، عراق و سوریه نیز دیوان می نوازند. در بین شهرهای ایران، مردم ساکن سنندج، بوکان، مهاباد و کرمانشاه این ساز را کوک می کنند. دسته دیوان ۲۴ پرده با قابلیت جا به جایی دارد. دیوان از هفت سیم تشکیل شده است. این ساز با مضراب پلاستیکی نواخته می شود. این ساز اندازه های مختلفی دارد.

دف: شوری که این ساز به تنهایی به پا می کند یکی از دلایل زیبایی موسیقی کردی است. این ساز، یکی از سازهای کوبه ای است و از حلقه ای چوبی که پوست نازکی از داخل آن را احاطه کرده، درست شده است.

دف صدایی بم تر از دایره داشته و آویزهای درونی دف، صدای آن را با دایره متفاوت می کند. این ساز را با دو انگشت می نوازند. نوازندگان صاحب سبک دف، مسعود حبیبی و بیژن کامکار هستند.

از دیگر نوازندگان دف می توان به یوسف شریداوری، پژمان حدادی، محسن طاهرزاده، مسعود حبیبی، مهرداد کریم خاوری و بسیاری دیگر اشاره کرد. صداگرفتن استودیویی از دف کار دشواری است که تنها چندنفر از جمله بیژن کامکار، یوسف شریداوی و داوود آزاد موفق به انجام این کار شده اند. دف نوازی استاد کامکار در آلبوم آتش در نیستان، شنیدنی است.

تنبور: این ساز که از چوب درخت توت و به دو شکل یک تکه ای یا کاسه ای و چند تکه ای با چمنی ساخته می شود از جمله سازهای قدیمی زهی- زخمه ای کشور ماست. در منطقه گوران غلب تنبورها هنوز کاسه ای بوده و در منطقه صحنه اغلب تنبورها چمنی هستند. طول آن یک متر بوده و دارای دو سیم است. کاسه آن به شکل گلابی بوده و ضخامت آن چهار میلی متر است. اگر ضخامت این کاسه بیشتر شود، صدا زیر و اگر ضخامت کاسه کمتر شود، صدا بم تر می شود.

این ساز دو نوع کوک دارد، که اولی کوک هفت دستان و دیگری کوک پنج دستان است. اغلب مقام های موسیقی با کوک اول نواخته می شود. البته نوازندگان در حال حاضر بیشتر روی پنج دستان می نوازند. این ساز بدون مضربا مصنوعی نواخته می شود. این ساز خود دارای مقام های مختلف است که دلیل آن نیز گردش ملودی، فواصل خاص و وزن های منحصر به فرد آن است. از مقام های آن می توان به مقام های کلام، مقام های مجلسی نام برد که البته هرکدام از این مقام ها دسته بندی های خاص خودشان را دارند.

این ساز در مناطقی از ایران مانند صحنه، کرند، کوران، کرمانشاه و لرستان به صورت خاص نواخته شده و استادان برجسته ای در این مناطق وجود دارند که از آن جمله می توان به کیخسرو پورناظری، سید شمس الدین حیدری توتشمامی، استاد سرخاو، لالوبیرخان، درویش علی میردرویشی، عابدین خادمی، سید آرش شهریاری، نورعلی اله، سید امرالله شاه ابراهیمی، درویش امیر حیاتی، غلام زنده دل و امامقلی امامی اشاره کرد.