با ارگ های ایران آشنا شوید (۲)

برترین ها: اَرگ به گونه‌ای از ساختمان‌های بلند و محصور گفته می‌شود که در معماری قدیم کاربرد داشت. در این مطلب، ارگ های مختلفی در سراسر ایران را معرفی کرده ایم که شاید بد نباشد در این فصل از آنها دیدن کنید.

با ارگ های ایران آشنا شوید (1)

ارگ تبریز


آدرس : تبریز- خیابان امام خمینی (ره)

«ارگ تبریز» معروف به ارگ «علیشاه» در مرکز شهر تبریز واقع شده است. بنای تاریخی که در حدود هفتصد سال قدمت دارد و معماری آن به سبک آذری و معمار آن استاد «فلکی تبریز» است. فضای پیرامون آن برای برگزاری نماز جمعه مورد استفاده قرار می‌گیرد.

این مجموعه تاریخی در برگیرنده مدرسه، مسجد و خانقاه است که در زمان «تاج الدین علیشاه جیلانی» از امرای گورکانیان در قرن هشتم هجری ساخته شده است به نوشته جهانگردان تاریخی، تنها بنای شهر تبریز بوده که از دور دست دیده می‌شده است. در ساخت این بنا ساروج و مصالح ساختمانی بادوام به کار رفته است، زلزله ویرانگر تبریز در قرن دهم که شهر تبریز را با همه بناهای تاریخی اش ویران کرد، بخش اعظم این مجموعه را نیز فرو ریخت.


اکنون دیوارهای بزرگ و محراب بلند شبستان جنوبی مسجد موید آبادانی آن بوده و دیوارهای موجود تشکیل دهنده ایوان تاق پوش و حمال تاقی استوانه ای بزرگی بوده که از عناصر اصلی مسجد محسوب می‌شود. قسمت جنوبی این بنا دارای طاقی بزرگ بوده که فرو ریخته است. عرض این بنا ۳۰ متر و ارتفاع آن ۲۶ متر است. عرض دیوارها ۱۰ متر و داخل آنها مرکب از دو دیوار عریض است که توسط طاق هایی به هم متصل شده است.


در سال‌های قبل از انقلاب تبدیل به باغ ملی و گردشگاه عمومی شده بود و اکنون مصلی شهر تبریز است. در زمان مشروطیت و قیام مردم تبریز، این بنای تاریخی باز هم سنگر مبارزان مشروطه خواه و نیروهای ستارخان و باقرخان قرار گرفت و در برابر شلیک توپ‌خانه محمدعلی شاه قاجار ایستاد. یادگار مبارزه آزادی خواهان با استبداد در جای گلوله‌های توپ بر دیوارهای ارگ هنوز پا برجاست.

این بنا در سال ۱۳۱۰ توسط وزارت فرهنگ و هنر با شماره ۱۷۰ در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.

ارگ جدید بم


آدرس : کرمان. ۱۰ کیلومتری شرق شهرستان بم (جاده بم- زاهدان

منطقه «ارگ جدید بم» در بهمن ماه ۱۳۷۶ تاسیس شد. جمله شیک‌ترین و مدرن‌ترین مجموعه‌های تفریحی توریستی در جنوب شرق کشور است، ظرفیت زیادی را برای پذیرش توریست‌های داخلی داراست و شامل امکانات تفریحی برای گردشگران است. اغلب تصوری که از شهر بم وجود دارد کویری خشک و زلزله زده است اما همین منطقه باغ هایی به مساحت چندیی کیلومتر داشته و به ویژه آنکه منطقه مورد نظر خوشبختانه از آسیب زلزله در امان بود و اکنون از بهترین قطب‌های گردشگری محسوب می‌شود. اما آنچه که قابل ذکر است امکاناتی است که در دل این منطقه جای گرفته است و باعث متمایز شدن آن نسبت به نقاط دیگر شده و حتی بسیاری آن را قابل مقایسه با زیبایی مجموعه امکانات تفریحی در شمال تهران می‌دانند.


هتل‌های شیک و زیبا و واحدهای اقامتی و کافه تریاها و باغ‌های شیک و زیبا جذابیت منطقه را دوچندان کرده است. امکانات ورزشی از جمله دریاچه‌های بزرگ تفریحی، آمفی تئاترها، استخرهای سرپوشیده و روباز، پیست سوارکاری و دوچرخه سواری، رستوران‌ها و فضای سبز و ... می‌باشد.همه ساله در منطقه ویژه ارگ جدید بم برای سپاس گزاری به درگاه خداوند، جشن بزرگ خرما برگزار می‌شود. همچنین در ایام نوروز جشن‌های زیبایی در ارگ جدید جریان دارد. معمولا هنرمندان در این جشن شکرت می‌کنند و این جشن‌ها اغلب تا پاسی از شب ادامه دارد.

ارگ راین

یکی از باشکوه‌ترین آثار تاریخی استان کرمان ارگ زیبای و منحصر به فرد راین میباشد که در شهر تاریخی راین در فاصله ۱۰۰ کیلومتری جنوب کرمان و بر دامنه کوه هزار ، چهارمین رشته کوه مرتفع ایران و مرتفع‌ترین قله جنوب کشور قراردارد.

این بنای تاریخی یکی از بزرگ‌‌ترین و مهمترین بناهای خشتی جهان است. ارگ راین در جنوب غربی شهر کنونی راین در استان کرمان ایران قرار دارد.


ارگ راین با مساحتی بیش از بیست و دو هزار مترمربع نشسته بر تارک تاریخ، میراث ارزشمند و ثروت فرهنگی تاریخی که سالیانه میزبان هزاران گردشگر داخلی و خارجی ست و دومین بنای خشتی بزرگ جهان بعد از ارگ بم است.

این بنای خشتی تا حدودی به ارگ تاریخی بم شبیه است و بر بالای تپه ای قرار دارد. این قلعه تا ۱۵۰ سال پیش، قابل سکونت بوده است.

شهر راین با قدمت و تمدن کهن در زمان ساسانیان بواسطه قرار گرفتن در بزرگراه غرب به شرق و راه کرمان به جیرفت و بندرعباس موقعیتی مناسب داشته و یکی از مراکز داد و ستد کالا و همچنین بافت پارچه‌های ارزشمندی بوده است که حتی به مناطق دور مانند مصر نیز صادر می‌شد.

ارگ راین پس از تخریب ارگ بم بر اثر زلزله این شهر بیش از گذشته مورد توجه گردشگران خارجی و داخلی قرار گرفته است.

پلان این بنای زیبای خشتی تقریبا مربع شکل است و چندین برج در اطراف آن ساخته شده است.

حصاری که در اطراف این ارگ کشیده شده است بیش از ۱۰ متر ارتفاع دارد و تنها ورودی ارگ از قسمت شرقی آن است که با سر دری بزرگ به محوطه داخلی راه دارد.

درون ارگ راین نیز عناصرى چون بازار، اصطبل‌هاى زمستانى و تابستانى، زورخانه، اعیان نشین و عام نشین وجود دارد. ارگ راین که یکی از مهم‌ترین آثار تاریخی کهن راین است، گفته می‌شود قدمت آن به دوره ساسانیان می‌رسد.

قلعه راین یکی از مهم‌‌ترین آثار تاریخی کهن راین است و بر موجودیت راین قبل از اسلام مهر تأیید می‌زند. این بنای خشتی مدرک گویایی است که گفته می‌شود قدمت و سابقه این دیار را به دوره ساسانیان می‌رساند .

در تاریخ کرمان، از قلعه راین در قرن اول هجری قمری نام برده شده است. قلعه هایی با قدمت و سابقه بیشتر در این محل وجود داشته که بر اثر حوادث طبیعی از بین رفته اند. ارگ راین یک از دژهای فرمانروایی میرزا حسین خان(راینی) بوده که در زمان نادر شاه افشار و پسر او محمد علی خان در زمان زندیه بوده است.

این ارگ پس از سرنگونی زندیه به دست آغا محمد خان قاجار جای زندگی نوادگان میرزا حسین خان نامی به میرحسینی بوده که هنوز گروهی از آنان در این شهر و بیشترشان در شهر کرمان هستند.


فرمانروایی پدر و پسر در این ولایت نشان از رخنه و محبوبیت آنان در این سرزمین دارد. تا آنجا که این ارگ در بسیاری از منابع با نام ارگ میرزا حسین خان نامیده شده است.

این ارگ تا ۱۵۰ سال پیش، قابل سکونت بوده و مرمت آن از سال ۱۳۷۴ آغاز شده و قسمت‌های بازار، حاکم نشین، چهارانبار، آتشکده (زورخانه) و خانه اعیانی مباشر بازسازی شده‌اند.

این منطقه در گذشته یکی از مراکز ساخت صنایع دفاعی مانند شمشیر و تفنگ نیز بوده است. همچنین ارگ تاریخی راین، زمانی شهری بزرگ و آباد با دژ محکم بوده است، که در آن محل زندگی مشاغل مختلف اجتماعی در این ارگ از هم جدا هستند؛ به طوری که می‌توان به محله زندگی پیشه‌وران، تجار، کشاورزان، نزدیکان حکومتی و موبدان اشاره کرد، که هرکدام نشان دهنده وجود طبقات اجتماعی مختلف در جامعه شهری آن زمان بوده است.

در قسمت ارگ حکومتی خانه اعیان و خوش نشینان واقع شده است، از نحوه ساخت و معماری و مصالح به کار رفته بین این قسمت با قسمت عامه نشین تفاوت محسوسی وجود دارد.

ارگ راین شامل مکتبخانه، بارانداز، سرباز خانه، ساختمان قرنطینه و مسجد یا انبار بوده است و از چند سو برج‌های دیده بانی براطراف و اکناف این قلعه تسلط داشته‌اند به گونه‌ای که از این قلعه به ارگی تسخیر ناپذیر یاد می‌کنند.

یکی از قسمت‌های دیدنی این ارگ قسمت نگهبانی است که نزدیک در ورودی قرار گرفته و از بالا با یک سوراخ مربع شکل به پایین دید دارد و در زمان قدیم نگهبانان ورود و خروج افراد را از نقطه، کنترل و محافظت می‌کردند. در هنگام جنگ نیز از این قسمت بر سر دشمن آب جوشان یا آتش ریخته می‌شد.

این ارگ زیبا در گذشته محل داد و ستد کاروان‌های تجاری بوده که از این مسیر بین جنوب و شمال استان و دیگر قسمت‌ها تردد می‌کرده‌اند، البته ارگ راین در کنار خود قلعه‌های دیگری داشته است که طی گذشت سالیان دراز برخی از قلعه‌های اطراف آن از بین رفته‌اند.


ارگ راین فقط از خشت خام ساخته شده است. نقشه قلعه تقریباً مربع شکل و با چندین برج در اطراف مزین شده است . دور تا دور قلعه را حصاری در برگرفته که ارتفاع آن بیش از ده متر است . تنها ورودی قلعه از جبهه شرقی است که با سر در بزرگ و باشکوه به محوطه داخلی راه دارد. تنها ورودی قلعه از جبهه شرقی است که با سر در بزرگ و باشکوه به محوطه داخلی راه دارد . قلعه ، عناصری چون بازار ، اصطبل ( تابستانی و زمستانی ) زورخانه (آتشکده) ، حاکم نشین و محل عامه نشین دارد. مرمت و بازسازی ارگ راین کرمان از سال ۱۳۷۴ خورشیدی آغاز شده است.

قسمت‌های مختلف این ارگ با پله‌های جالب و بعضا مدور از هم جدا می‌شود، بخش‌هایی از این قلعه قدیمی در اثر گذشت زمان فرو ریخته است.

کوچه‌های تو در تو و بازار ارگ از دیگر قسمت‌های دیدنی ارگ هستند و به اتاق‌ها و حجره هایی ختم می‌شوند که گذشت زمان بر آنها تاثیرات نسبتا محسوسی گذاشته است، کمرنگ شدن نقوش برخی از دیواره‌ها از جمله این تاثیرات، بر اثر گذشت زمان است.

ارگ گوگد

در ۵ کیلومتری جاده گلپایگان به تهران و در شهر گوگد،یکی از قدیمی‌ترین و دیدنی‌ترین بناهای این سرزمین قرار گرفته است بنائی موسوم به "ارگ گوگد".


تاریخ و زمان ساخت این بنا را به چهار قرن پیش نسبت می‌دهند. واژه گوگد به معنی "گاو بزرگ" ترجمه شده است. این ارگ دومین بنای خشت و گل ایران از نظر وسعت و بزرگی می‌باشد که در حال حاضر از آن به عنوان مهمانسرای سنتی استفاده می‌شود.

تنها سند مکتوبی که از این بنا موجود است حدود ۱۳۰ سال پیش ثبت گردیده است که نشان می‌دهد نصف بنای ارگ توسط شخصی به نام "علیخان بختیاری"به عنوان مهریه به همسرش واگذار شده است.

ارگ گوگد در مسیر جاده ابریشم قرار گرفته و در ساختمان آن وجود طبقات پائین و بالا نشانگر نظام طبقاتی در اجتماع آن روزگار می‌باشد به این صورت که استر و استربان در طبقه پائین و بازرگانان و افراد شاخص در طبقه بالا مسکن می‌گزیدند.

از این دژ در زمانهای صلح به عنوان کاروانسرا و در زمان جنگ یا حمله اشرار به عنوان دژ نظامی استفاده می‌شده است.سوراخ هائی روی دیوارهای مرتفع وجود دارد که از آن به عنوان سیستم امنیتی هشداردهنده استفاده می‌گردیده به این صورت که کبوترها را در این سوراخها اسکان می‌داده اند که شب هنگام با بیقراری و سر و صدای این کبوتران،متوجه ورود مهاجمین توسط قلاب و یا نردبان می‌شدند.


در ساختمان ارگ وجود زیر بنا در اطراف و فضای باز در وسط ، همچنین وجود طبقات پایین و بالا نشان از معماری کاروانسرایی دارد .

این فضاها پس از بازسازی هم اینک بعنوان مهمانسرا با امکانات مدرن شامل سوئیت‌های زیبا با امکانات مناسب مورد استفاده قرار میگیرد .

فضای حیاط ارگ با انواع درختان تزئین گشته است که خستگی را از تن مهمانانش رفع کند ضمن این که حوض وسط حیاط ارگ که با کاشی‌های فیروز‌های تزئین شده است زیبائی حیاط را چندین برابر می‌کند.همچنین در این دژ چاهی عمیق حفر شده است که در زمان‌های محاصره وظیفه تامین آب ساکنان داخل ارگ رو بر عهده داشته.

قلعه گوگد مربوط به دوره زند - دوره قاجار است و در گلپایگان، خیابان آیت الله گلپایگانی، کوچه قلعه واقع شده و این اثر در تاریخ ۱۱ بهمن ۱۳۷۸ با شمارهٔ ثبت ۲۵۷۴ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.